Τελευταία, ξαναβγήκε απ’ το ντουλάπι η παλιοκαιρισμένη ιδέα του συμψηφισμού του χρέους με τις κλιματικές υποχρεώσεις. Αυτός ο συμψηφισμός μπορεί να λάβει διάφορες μορφές και χρησιμοποιήθηκε ήδη μέσω του μηχανισμού ανταλλαγής δικαιωμάτων εκπομπών. Ο παρονομαστής είναι όμως η ηθική ευθύνη της Δύσης απέναντι στον Τρίτο Κόσμο.

Για πολλούς μοιάζει με παρωνυχίδα σε συζήτηση μεταξύ πολιτισμένων. Για άλλους με αναγκαίο κακό που [τι να κάνουμε;] πρέπει να ασχοληθούμε μαζί του. Για κάποιους τρίτους με ευκαιρία ανάδειξης των ευαισθησιών, της ηθικής τους και εντέλει μιας ολόκληρης ιδεολογικής κατεύθυνσης που εκπηγάζει από τα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου και από τις λεγόμενες Αναπτυξιακές Δεκαετίες του ΟΗΕ ή της Διεθνούς Τραπέζης. Μπερδεμένα όλ’ αυτά; Και ναι και όχι. Με δυο λέξεις πρόκειται για την επιβίωση του φαντάσματος του Τρίτου Κόσμου που υποδορίως βγαίνει σαν σκελετός από την ντουλάπα της όποιας διασκέψεως για το Κλίμα και για τα συναφή παγκοσμιοποιημένα μεν και αισθητά συρρικνωμένα ως προς το γενικευμένο ενδιαφέρον τους θέματα [Ερημοποίηση, Βιοποικιλότητα, Θάλασσες, Δάση, Διασυνοριακή Ρύπανση κ.ά]. Βλέπετε, τώρα πια υπό την ομπρέλα της Κλιματικής Αλλαγής στριμώχνεται όλη η πάλαι ποτέ περιβαλλοντική ατζέντα.

Τι είναι όμως ο Τρίτος Κόσμος; Σήμερα, ασφαλώς τίποτα. Κάποτε όμως ήταν μια χρήσιμη γεωπολιτική έννοια που περιλάμβανε οποιαδήποτε χώρα ή γεωγραφική ζώνη δεν αποτελούσε μέρος της Δύσης [Ευρώπη, Βόρ. Αμερική, Ιαπωνία] και του Ανατολικού Μπλοκ.

Πρακτικά κάλυπτε σε έκταση τα 4/5 του πλανήτη και σε πληθυσμό κάτι παραπάνω: όλη την Αφρική, τη Λατινική Αμερική και τη Νότια /Νοτιοανατολική/ Κεντρική Ασία. Ταυτιζόταν λίγο πολύ με τους Τροπικούς, άλλοτε πάλι με την υπανάπτυξη, τη φτώχεια, την έλλειψη δημοκρατίας, τις δικτατορίες, το Κίνημα των Αδεσμεύτων. Μετά δε το ’70, σημάνθηκε με μια οικολογική υποβάθμιση που διέφευγε από το σύνηθες αντικείμενο των περιβαλλοντικών ευαισθησιών του Βορρά – δηλαδή την εκβιομηχάνιση, την αστική ρύπανση, το κυκλοφοριακό, τα τοξικά απόβλητα κλπ. Εκεί, στο Νότο, τα φαινόμενα ήταν μαζικά και καθολικού ενδιαφέροντος. Επιπλέον, η συρρίκνωση των τροπικών δασών, οι επελάσεις των ερήμων και η εξάντληση των φυσικών πόρων συνδέονταν ευθέως με την εκπτώχευση ευρέων τμημάτων των γηγενών πληθυσμών.

Και ποιος ήταν ο υπεύθυνος για τους συνεπακόλουθους λιμούς [Σαχέλ, Ινδία, Αιθιοπία κλπ.] και τις μαζικές μεταναστεύσεις; Μα η Δύση φυσικά, ποτέ η Ανατολή, που αγωνιζόταν από χέρι για έναν δικαιότερο κόσμο. Αυτονόητο. Ήταν η Δύση που είχε αποικιοποιήσει τον πλανήτη, που είχε υπερεκμεταλλευθεί τους φυσικούς του πόρους, που είχε αποσαθρώσει τους αυτόχθονες πολιτισμούς. Σωστό; Σε ένα βαθμό ναι, αλλά με τρεις χοντρές επιφυλάξεις: πρώτον, η όποια εκεί εκμετάλλευση συνέβη με την σύμφωνη γνώμη των αποκαλουμένων σήμερα τοπικών κοινωνιών, ή έστω των εκπροσώπων τους, που διέβλεπαν ευκαιρίες πλουτισμού – από τις φυτείες και τα μεταλλεία ως και το πρώιμο δουλεμπόριο. Δεύτερον, ότι η Δύση δεν εισήγαγε πόνο και εκμετάλλευση αποκλειστικά, αλλά και θεσμούς, τεχνογνωσία, δικαιοσύνη, άφθονες υποδομές, εκπαίδευση και άλλα παρόμοια που ήταν απαραίτητα για τη λειτουργία των τοπικών κοινωνιών στο σύγχρονο πια πλαίσιο. Και τρίτον, ότι οι εστίες ανάφλεξης ήταν συχνά αποτέλεσμα τοπικών συγκρούσεων, κατά κανόνα φυλετικού, θρησκευτικού ή καθαρά ληστρικού τύπου, με αρχετυπικά παραδείγματα τη γενοκτονία της Ρουάντα, τους είκοσι ταυτόχρονους εμφυλίους που συνέβησαν στο Κονγκό, τις διαρκείς αιματοχυσίες μεταξύ σουνιτών και σιιτών στο Ισλάμ ή την πάγια διαίρεση της Αγκόλα επί δεκαετίες στη βάση φυλετικών κριτηρίων και αντιστοίχων πλουτοπαραγωγικών πόρων, και με προκάλυμμα τις παραφυάδες του μαρξισμού- λενινισμού που ευδοκίμησαν εκεί.

Εν πάση περιπτώσει, ο Τρίτος Κόσμος απελευθερώθηκε από τα δυτικά αποικιακά δεσμά αλλού νωρίς κι αλλού αργότερα. Οι δημοκρατίες της Νότιας Αμερικής λ.χ. δημιουργήθηκαν από τις αρχές του 19ου αιώνα [πριν γίνει κράτος η Ελλάδα, η Ιταλία και η …Γερμανία]. Και όμως οι συγκρούσεις, οι δικτατορίες και οι αντίστοιχοι εμφύλιοι υπήρξαν εκεί συχνοί πυκνοί. Η Ινδία έγινε ανεξάρτητη το 1948, στην Κίνα η όποια δυτική επιρροή εξαφανίσθηκε με τη Μαοϊκή επανάσταση, ενώ ολόκληρη η Αφρική αποαποικιοποιήθηκε στις δεκαετίες του ’50 και του ’60. Φυσικά οι επιρροές, οι εξαρτήσεις και τα συμφέροντα είχαν εξαπλώσει τα δίχτυα τους πάνω από τους Τροπικούς, αλλά το ίδιο ακριβώς δεν συνέβη με όλο τον πλανήτη και μάλιστα δημοκρατικότατα;

Στην πορεία αυτή, η έννοια του Τρίτου Κόσμου παρέμεινε χρήσιμη για κάθε αναλυτή. Η καλόπιστη Δύση και η απλοϊκή Αμερική εξαπέλυσαν ήδη από το ’50 τις περίφημες αναπτυξιακές δεκαετίες με όργανα την Διεθνή Τράπεζα και το περίφημο ΔΝΤ. Η Δύση όφειλε να αναπτύξει τον Τρίτο Κόσμο, κι αυτό θα έφερνε τη δημοκρατία. Σύμφωνα άλλωστε με τις ποικίλες συνιστώσες των αριστερών ιδεολογιών, από εκεί θα εκπήγαζε το νέο κατά Μαρξ επαναστατικό υποκείμενο: οι αγροτικές μάζες θα γίνονταν ο φορέας της Επανάστασης, μιας και η εργατική τάξη, καλοταϊσμένη και συνδικαλισμένη στις δυτικές χώρες, δεν είχε απολύτως καμία διάθεση για επαναστατική γυμναστική, έχοντας πια να χάσει πολύ περισσότερα από τις αλυσίδες της. Και μπορεί οι χώρες του Νότου να μην εκδημοκρατίσθηκαν στο σύνολό τους, αλλά αναπτύχθηκαν θεαματικά – όλες ή περίπου όλες.

Ο πρώην Τρίτος Κόσμος πλημμύρισε επενδυτές, εμπειρογνώμονες, τραπεζικούς συμβούλους, ερευνητές, και λίγο αργότερα παντοειδείς ΜΚΟ με πρόεδρο κατά κανόνα την σύζυγο κάποιου αυτόχθονα υπουργού. Η κάθε κοιλάδα και η κάθε βουνοκορφή θα αναπτυσσόταν, συχνά θεαματικά: εκμηχάνιση της γεωργίας, αρδευτικά, εκτροπές ποταμών, επέκταση κτηνοτροφίας, παντοειδείς υποδομές, υποτροφίες για σπουδές στη μητρόπολη και το κυριότερο εξαγωγή τεχνογνωσίας και πάγιου κεφαλαίου. Όλα αυτά με ζεστό δωρεάν χρήμα και σύντομα με μαζικό δανεισμό που κατέληγε όχι αναγκαστικά στους φτωχούς αλλά στις αυλές ποικίλων δικτατόρων, φυλάρχων αργότερα και πολιτευτών για να επανεξαχθεί στις επίσης τριτοκοσμικές ….Παρθένες Νήσους. Όμως, έτσι υφάνθηκε κοινή συναινέσει το λεπτό τούλι δανειστή – οφειλέτη, για το οποίο κάτι πρέπει να καταλάβαμε στην καταχρεωμένη Ελλάδα, αν και διατηρώ τις αμφιβολίες μου.

Η ανάπτυξη συνέβη -όπως κι αν ορισθεί η ανάπτυξη- έστω κι αν κατευθύνθηκε πρωτίστως στην κατανάλωση. Ακόμη και οι αφρικανικές χώρες αναπτύσσονται ραγδαία, τώρα πια και με την σύμπραξη κινεζικών κεφαλαίων. Το τι και ποια ανάπτυξη θα θέλαμε [αν θέλαμε] παρέμεινε στα ψιλά. Και όμως η Δύση επιμένει ακόμα σήμερα να αισθάνεται ένοχη, τα παιδάκια του Τρίτου Κόσμου να εκμαιεύουν δάκρυα κάθε βράδυ στα δελτία ειδήσεων και λιμοί να επινοούνται ώστε η μεγάλη τροφός της ανθρωπότητας, η Αμερική, να στήσει και άλλες αερογέφυρες, από τις πλεονάζουσες αποθήκες της στο Μιντγουέστ ως τα στρατόπεδα προσφύγων στο Σουδάν και το Κουρδιστάν. Και στο μεταξύ η Κίνα έγινε ηγέτιδα δύναμη, η Ινδία ακολουθεί, η Βραζιλία και η Αργεντινή υπεραναπτύσσονται, Ινδονησία και Μαλαισία ακολουθούν κατά πόδας το Χονγκ Κόνγκ και την Ταϊβάν ως οι νεοπαγείς βιομηχανικοί τίγρεις.

Το ενδιαφέρον εδώ; Ότι στις συζητήσεις για το Κλίμα, οι χώρες αυτές πρακτικά εξαιρούνται. Ήδη στην Παγκόσμια Διάσκεψη για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη, [Γιοχάνεσμποργκ, 2002] η Δύση υπέστη μια ταπεινωτική ήττα όταν οι καλής θελήσεως προτάσεις της για εξαγωγή πράσινων τεχνολογιών και παροχή δωρεάν «βιώσιμης τεχνογνωσίας» προσέκρουσαν σε τείχη άρνησης καθοδηγούμενα από τις «τριτοκοσμικές» πετρελαιοπαραγωγούς χώρες του ΟΠΕΚ -όχι μόνο τις αραβικές αλλά και τις αφρικανικές [Νιγηρία, Γκαμπόν, Ισημερινή Γουινέα], την Βενεζουέλα και άλλες. Οι ΗΠΑ κατάφεραν να συντελέσουν σε αυτή την κατεύθυνση με την αμφίθυμη στάση τους, για να το θέσω κομψά.

Τελευταία, ξαναβγήκε απ’ το ντουλάπι η παλιοκαιρισμένη ιδέα της ανταλλαγής χρέους με κλιματικές δεσμεύσεις. Αυτή μπορεί να λάβει διάφορες μορφές και χρησιμοποιήθηκε ήδη στην περίπτωση ανταλλαγής δικαιωμάτων εκπομπών εκ μέρους μεγάλων βιομηχανιών με κομμάτια υψηλής βιοποικιλότητας ή γενικώς με προστατευόμενες περιοχές σε ποικίλες χώρες. Αλλά το κλίμα είναι μια άλλη ιστορία. Οι ευθύνες του πρώην Τρίτου Κόσμου για την κλιματική κατάρρευση είναι ήδη τεράστιες και διαρκώς αυξανόμενες. Για την ευθύνη της Κίνας καλύτερα ας μην συζητήσουμε. Ούτε άλλωστε για την απροθυμία με την οποία πού και πού εκχωρεί κάτι από τα περίφημα αναπτυξιακά δικαιώματά της, – βλ. το παραδοσιακό κάρβουνο ή τις εργασιακές συνθήκες. Όλες όμως οι πρώην τριτοκοσμικές χώρες έχουν πλέον υψηλότατη ιδιωτική κατανάλωση και φιλοδοξούν, αν δεν το έχουν κάνει ήδη, να ακολουθήσουν ακριβώς τα μονοπάτια που πρώτη χάραξε η Δύση: αυτοκίνητα ΙΧ, κινητά, ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές, αεροπορικά ταξίδια και φυσικά εξοπλισμοί.

Η εκβιομηχάνιση είναι ραγδαία, με «βρώμικα» κατά κανόνα καύσιμα, και χωρίς πολλές πολλές δεσμεύσεις. Το πιο αστείο: πρακτικά εκτός διαπραγμάτευσης ήταν μέχρι πρόσφατα το μεθάνιο -πολύ δραστικότερο του διοξειδίου του άνθρακα- που η συμβολή του στο φαινόμενο του θερμοκηπίου είναι λίγο πολύ όση και των βιομηχανικών ρύπων, ορυκτών καυσίμων κλπ. Και από πού προέρχεται όλο αυτό το μεθάνιο; Από δύο κυρίως πηγές: τους απέραντους ορυζώνες της Ανατολής που τρέφουν τον μισό πλανήτη και την διαρκώς επεκτεινόμενη εις βάρος των δασών κτηνοτροφία του Νότου. Για την τελευταία δεν είναι αποκλειστικά υπεύθυνα, όπως λέει ο κινηματικός μύθος, τα κακόβουλα δυτικά χαμπουργκεράδικα, αλλά και οι ακόρεστες διαθέσεις των εκεί κοινωνιών, συν το γεγονός ότι το ζωικό κεφάλαιο παραμένει συχνά ο ασφαλέστερος δείκτης πλούτου και κοινωνικού κύρους.

Ας αφήσουμε λοιπόν το χρέος να το διαχειρισθούν οι φορείς του. Και ας μην εκμαυλίσουμε περαιτέρω τις ακόρεστες και διαρκώς αυξανόμενες μάζες με διαγραφή του. Ούτε βέβαια τις τριτοκοσμικές ΜΚΟ, ούτε τις κυρίες υπουργών που λυμαίνονται την Πέμπτη Λεωφόρο σε κάθε σύνοδο του ΟΗΕ, ούτε τα καλόγνωμα παιδάκια από την Σκανδιναβία που σηκώνουν το δάχτυλο σε εμάς τους μεγαλυτέρους, ούτε και τους παχύσαρκους πλέον Ινδιάνους Τσερόκι που σείουν τα λοφία τους από το βήμα διεθνών διασκέψεων. Αν θέλουμε να μιλήσουμε στα σοβαρά για το Κλίμα, αυτό δεν γίνεται με απαλλαγή ολόκληρων λαών από τις ευθύνες και άρα από την εθνική κυριαρχία τους. Αρχίζοντας από την απαλλαγή του χρέους, που πρέπει να μείνει εκτός διαπραγμάτευσης, και αποδίδοντάς τους τις πραγματικές ευθύνες που τους αναλογούν. Οι οποίες, ας το πούμε ρητά, δεν μπορούν να ανάγονται στον Κολόμβο ούτε στον Βασιλέα του Βελγίου Λεοπόλδο. Γιατί εν τω μεταξύ μεσολάβησαν ηγέτες τόσο ετερόκλητοι όσο ο Στάλιν, η Γκάντι, ο Μάο και η πάγκοινη λατρεία για οποιοδήποτε καταναλωτικό προϊόν έβγαινε στην αγορά.

Και κάτι ακόμα. Οι ενοχές είναι κακός σύμβουλος, και πάντως αντιπαραγωγικός. Γιατί όσο κι αν τηρήσουμε εδώ στην Ευρώπη τα υπερφιλόδοξα χρονοδιαγράμματά μας ως προς την προώθηση των ΑΠΕ, την αποδέσμευση από ρυπογόνα καύσιμα και πυρηνική ενέργεια κ.λ.π., το να πέσουμε αναφανδόν στις ενεργειακές αγκάλες του όποιου Πούτιν ή να παραδοθούμε στις εσωτερικές μας διαμάχες για τους αγωγούς φυσικού αερίου από τη Ρωσία, τίποτα καλό δεν εγκυμονεί για την δημοκρατία, την κοινωνική σταθερότητα, και κυρίως για το Κλίμα.