Παρά την ενίοτε μεγάλη χρονική απόσταση, η φιλόδοξη λογοτεχνία μπορεί να προσεγγίσει την τρέχουσα γεωπολιτική με εξαιρετική δύναμη. Ο πολύς Άπτον Σίνκλαιρ στο βιβλίο του Πετρέλαιο! (μτφρ. Αύγουστος Κορτώ, σελ. 651, Καστανιώτης) φωτίζει την εξάρτηση απ’ το πετρέλαιο με απόσταση ογδόντα ετών.
Αν και γραμμένο πριν από ενενήντα πέντε ολόκληρα χρόνια, το Πετρέλαιο! του πρώιμου σοσιαλιστή συγγραφέα Άπτον Σίνκλαιρ [1878-1968], γίνεται ξανά επίκαιρο με οδυνηρό τρόπο. Ο πόλεμος στην Ουκρανία επανέφερε έτσι κι αλλιώς το ζήτημα της ενεργειακής εξάρτησης της Δύσης, της γεωστρατηγικής χρήσης του μαύρου χρυσού, και βέβαια της εργαλειοποίησης των εν γένει φυσικών πόρων. Οι παλιότεροι θα θυμούνται ασφαλώς τις δυο μεγάλες ενεργειακές κρίσεις του 1973 και του 1978, με την συλλογική υστερία από τις αναγκαστικές περικοπές στην κατανάλωση τις οποίες είχε επιφέρει η δραματική άνοδος της τιμής του μαύρου χρυσού εκ μέρους του ΟΠΕΚ. Το οικολογικό κίνημα είχε από νωρίς προειδοποιήσει για μέλλουσες παρόμοιες κρίσεις και μάλιστα για όξυνσή τους, αλλά κυριάρχησαν τελικά ενεργειακές πολιτικές υπαγορευόμενες περισσότερο από τα οικονομικά οφέλη παρά από την αναγκαιότητα αλλαγής πορείας. Η πρόοδος ως προς την χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας έγινε αργά, διστακτικά και με το πετρελαϊκό λόμπι να αμύνεται σθεναρά για την διατήρηση των αγορών του. Τώρα, με την ρωσική εισβολή γίναμε όλοι σοφότεροι αν και με μεγάλη υστέρηση.
Είναι πιθανό να έχετε δει την ταινία του Πωλ Τόμας Άντερσον Θα χυθεί αίμα, που αποκλήθηκε «Πολίτης Καίην του 21ου αιώνα», με τον Ντάνιελ Ντέϊ-Λιούις στον κεντρικό ρόλο ενός μεγιστάνα-πετρελαιά. Αν ναι, ίσως έχετε σοβαρό λόγο ν’ αποδυθείτε και στην περιπέτεια της ανάγνωσης του βιβλίου του Άπτον Σίνκλαιρ, στο οποίο βασίσθηκε το σενάριο, μιας και το μυθιστόρημα είναι πλουσιότερο και σαφώς περισσότερο πολυεπίπεδο απ’ την ταινία. Αλλά και στην αντίθετη περίπτωση, έχετε πολλούς λόγους να το διαβάσετε – ανάμεσά τους το γεγονός ότι το βιβλίο ποταμός του στρατευμένου συγγραφέα θα σας γεννήσει ενδεχομένως την επιθυμία να φαντασθείτε ένα από τα πολλά ακόμη δυνατά σενάρια που προκύπτουν απ’ τις σελίδες του.
Πρόκειται για μυθιστόρημα από πολλές απόψεις προφητικό. Και μόνο ο λιτός του τίτλος αποδεικνύει ότι ο συγγραφέας, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1920, θεωρούσε το πετρέλαιο κινητήρια δύναμη της σύγχρονης οικονομίας, πρώτη ύλη στην οποία βασίσθηκε το αναπτυξιακό θαύμα του 20ου αιώνα, αλλά ταυτόχρονα αιτία διεθνών προστριβών και ίσως παγκοσμίων πολέμων, απαρχή ταξικών αγώνων, παραγωγό νέων κοινωνικών ανισοτήτων, άφθονης ρύπανσης και άλλα πολλά. Το μόνο που δεν ήταν γνωστό τότε ήταν η συμβολή του στο φαινόμενο του θερμοκηπίου και επομένως στην κλιματική αλλαγή.
Ο Σίνκλαιρ έχει ζήσει σε βάθος τον μετασχηματισμό της αμερικανικής οικονομίας στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Τοποθετεί λοιπόν τις απαρχές της δράσης του μυθιστορήματος στα 1912, όταν ο κεντρικός του ήρωας, ο μουλαράς το επάγγελμα Τζ. Άρλοντ Ρος, διαβλέπει τις τεράστιες αναπτυξιακές προοπτικές που διανοίγονται μέσω της εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων μαύρου χρυσού στη Νότια Καλιφόρνια. Ήδη η μηχανή εσωτερικής καύσης έχει επεκταθεί και από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου παρακολουθούμε με τα μάτια του εκστατικού 13χρονου γιου του ήρωα, του Μπάνι, την γοητεία που ασκεί η νέα τεχνολογία της αυτοκίνησης, την επέκταση του οδικού δικτύου στις εσχατιές της Άγριας Δύσης, την ανανοηματοδότηση του χώρου μέσω της κίνησης και της οδικής σήμανσης, την γέννηση νέων πόλεων, και εντέλει την υλοποίηση του αμερικανικού ονείρου της διαρκούς επέκτασης – ένα είδος «εκσυγχρονισμένου νομαδισμού». Ο Μπάνι θα παρακολουθήσει από κοντά την πορεία του πατέρα προς την επιχειρηματική επιτυχία μέσω της αγοράς ημιερημικών εκτάσεων που αίφνης γίνονται ελκυστικές, καθώς στα έγκατά τους κρύβεται πετρέλαιο. Με ευφυείς στρατηγικές που αξιοποιούν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Ρωσική Επανάσταση του 1917, με σωστές συμμαχίες, δωροδοκίες, εκβιασμούς αλλά και προτεσταντικό εργασιακό ήθος, ο οραματιστής Τζ. Άρλοντ Ρος θα γίνει σύντομα ένας μεγιστάνας των πετρελαίων. Είναι απόλυτα επικεντρωμένος στο στόχο του, παγιδευμένος στην ίδια του την επιτυχία, αλλά και με φιλανθρωπική διάθεση που ενισχύεται από τον ασκητικό του χαρακτήρα.
Ως εδώ καλά, αν και όχι για πολύ. Ο νεαρός Μπάνι, που έχει πια ενηλικιωθεί, θα παρεκκλίνει του αμερικανικού ονείρου. Εν μέσω νεαρών καλλονών, μυθικών εξοχικών κατοικιών, καλών κολεγίων και ποικίλων κοινωνικών εκδηλώσεων, θα εμφανίσει «περίεργες» ανησυχίες, ελκυόμενος ιδιαίτερα από την ηθική του Πωλ, ενός στρατευμένου προλετάριου που έχει βαλθεί να οργανώσει συνδικαλιστικά τη νεότευκτη εργατική τάξη της πετρελαιοβιομηχανίας. Παρακολουθούμε έτσι εν παραλλήλω την γέννηση του εργατικού κινήματος στις Η.Π.Α., τους αποήχους της επανάστασης των Μπολσεβίκων, τις αιματηρές [κυριολεκτικά] συγκρούσεις για νέα πετρελαϊκά κοιτάσματα και για νέα κοινωνικά δικαιώματα, τις κομπίνες που σχετίζονται με τους εξοπλισμούς και την απαλλοτρίωση γαιών, την υπαγωγή της πολιτικής στα επιχειρηματικά συμφέροντα και άλλα πολλά – απολύτως επίκαιρα και γνώριμα.
Αυτά δίνονται μέσα από τα μάτια του νεαρού Μπάνι, σπαρασσόμενου μεταξύ της πρόσδεσης στον Κροίσο-πατέρα και των ηθικών επιταγών του ούτως ή άλλως ενδοσπαρασσόμενου σοσιαλιστικού κινήματος. Γιατί ο Άπτον Σίνκλερ δεν χαρίζεται σε κανέναν. Το εργατικό κίνημα παρουσιάζεται με όλες του τις αντιφάσεις, καθώς παρελαύνουν καρεκλοκένταυροι και διεφθαρμένοι ηγετίσκοι που φτιάχνουν καριέρα και περιουσίες μέσω της αμερικανικής αριστεράς. Σαν να μην αρκούν δε όλ’ αυτά, ο Σίνκλαιρ μας δίνει και μια άλλη παράλληλη ιστορία, αυτήν της γένεσης ποικίλων θρησκευτικών αιρέσεων, προϊόντων της ανεξιθρησκίας, αλλά και της ακραίας φιλοδοξίας που ερείζεται στον κοινωνικό σκοταδισμό. Και όλα τούτα εξελίσσονται στις παρυφές του Χόλυγουντ…
Ένα εντυπωσιακό στοιχείο στο βιβλίο του Σίνκλερ είναι η βαθιά γνώση των διεθνών εξελίξεων. Προφητικά μας εισάγει στα αίτια της έκρηξης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στη οικοδόμηση της Σοβιετικής Ένωσης, στην εύρεση νέων πετρελαϊκών κοιτασμάτων και τις περί αυτά συγκρούσεις (π.χ. στον Καύκασο αλλά και στο … Ιράκ), αλλά και στην πολυδιάσπαση του εργατικού κινήματος. Αν και η γλώσσα του είναι ενίοτε υπερβολικά «στρατευμένη» δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι το βιβλίο εκδόθηκε το 1927. Γι’ αυτό πρέπει να συνεκτιμήσει κανείς την εκπληκτική πολιτική ευθυβολία αλλά και το επίκαιρο των διαπιστώσεών του για την επέλαση της οικονομίας του πετρελαίου, που στα μάτια του Σίνκλερ ταυτίζεται με αυτό που σήμερα ονομάζουμε παγκοσμιοποίηση. Οι κάποιες απλοϊκές διαπιστώσεις σε ορισμένες ενότητες του βιβλίου δεν πρέπει να αποκολλώνται από τον κρυμμένο πλάγιο λόγο που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στην γραμμική τριτοπρόσωπη αφήγησή του, μετατρέποντάς τες από δικές του σε σκέψεις ή θέσεις των ηρώων του. Ο σαρκασμός και το χιούμορ περισσεύουν κι έτσι μπορούμε να συγχωρήσουμε ορισμένες εκτιμήσεις που στις μέρες μας, με την ύστερη γνώση που έχει συσσωρευθεί, φαντάζουν ίσως ξεπερασμένες.
Σύγχρονος του Τζων Ντος Πάσσος και εν πολλοίς πνευματικός πατέρας του Σωλ Μπέλλοου και του Νόρμαν Μέηλερ, ο Σίνκλερ είναι γνωστός περισσότερο από το μυθιστόρημά του Η Ζούγκλα, γραμμένο στα 1906. Με τα κέρδη από τις πωλήσεις του βιβλίου ίδρυσε μια σοσιαλιστική κοινότητα (κάτι που πράττει εν προκειμένω και ο Μπάνι στις τελευταίες σελίδες). Ο Σίνκλερ υπήρξε πάντα μάχιμος συγγραφέας, φίλος των Σάκκο και Βαντζέττι, κατ’ επανάληψη υποψήφιος Γερουσιαστής, δυσφημισμένος από τους Ρεπουμπλικάνους ως πράκτορας των Σοβιετικών την ίδια στιγμή που η Τρίτη Διεθνής τον κατήγγειλε για πράκτορα του καπιταλισμού. Όμως η πολιτική του στράτευση δεν του στέρησε την καταξίωση, καθώς βραβεύθηκε επανειλημμένα. Μεταξύ άλλων, το 1943 κέρδισε το βραβείο Πούλιτζερ για το μυθιστόρημά του Τα δόντια του δράκου, – το τρίτο μέρος μιας επικών διαστάσεων ενδεκαλογίας! που επιγράφεται Τα έσχατα του κόσμου.
Η ευθυβολία, η επικαιρικότητα, αλλά και η βαθιά γνώση της τεχνολογικής βάσης της πετρελαϊκής βιομηχανίας είναι διάσπαρτα στο βιβλίο. Και κάτι ακόμη. Το Πετρέλαιο! αποστομώνει τους ελαφρά τη καρδία επικριτές του Χόλυγουντ, αποδομώντας μεν με οξυδέρκεια τους μύθους της κινηματογραφικής βιομηχανίας, αλλά αποδεικνύοντας σε τι γερά συγγραφικά θεμέλια βασίσθηκε η εκτόξευση του αμερικανικού σινεμά – η κατ΄ εξοχήν εκφραστική μορφή του Νέου τότε Κόσμου.
