Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα κεφάλαιο που υπογράφει ο Omar El Akkad από το βιβλίο «Ο κόσμος όπως τον ξέραμε: Αναφορές από ένα κλίμα που αλλάζει», σε επιμέλεια των Amy Brady και Tajja Isen.
Μεγάλωσα στο Κατάρ, μια μικροσκοπική χερσόνησο στα ανοιχτά της ανατολικής ακτής της Σαουδικής Αραβίας. Πριν από λιγότερο από έναν αιώνα, πριν από την οικονομική έκρηξη, ήταν μια έρημη γωνιά του κόσμου όπου ζούσαν φυλές Βεδουίνων, βοσκοί, ψαράδες και αλιείς μαργαριταριών. Σήμερα, χάρη στα τεράστια κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου, είναι η πλουσιότερη χώρα στον κόσμο.
Όπως στην Αλμπέρτα του Τέξας και σε αμέτρητες άλλες μικρές πετρελαιοπαραγωγικές αυτοκρατορίες, το χρήμα έχει τροφοδοτήσει τον άγριο και γρήγορο αστικό μετασχηματισμό του Κατάρ. Το άδειο οικόπεδο όπου έκλεψα το πρώτο μου φιλί είναι τώρα ένας λαβύρινθος από ουρανοξύστες σε σχήμα πανιού. Η παιδική χαρά όπου έμαθα να κάνω ποδήλατο έχει ισοπεδωθεί για να δημιουργηθεί χώρος για πεντάστερα ξενοδοχεία. Ολόκληρη η περιοχή —η παιδική χαρά τότε και τα ξενοδοχεία τώρα— βρίσκεται σε γη που είχε αρχικά ανακτηθεί από τη θάλασσα, σε μια γειτονιά της οποίας το παλιό αραβικό όνομα, χονδρικά μεταφρασμένο, σημαίνει «τόπος ταφής».
Η ταχύτητα αυτού του μετασχηματισμού είναι μοναδική, αλλά η τροχιά του δεν είναι. Υπάρχει πιο καθολική έκφραση νοσταλγίας από το να επιστρέψεις στον τόπο του πρώτου σου φιλιού και να τον βρεις αγνώριστο; Έτσι κινείται ο χρόνος.
Τώρα βρισκόμαστε μπροστά σε μια άλλου είδους εξαφάνιση, μια άλλου είδους «ταφή». Μέσα στον επόμενο αιώνα, πιθανότατα όσο ζω, το Κατάρ θα γίνει ακατοίκητο. Υπάρχει ένας επιστημονικός ορισμός που περιγράφει τι καθιστά το κλίμα βιώσιμο, βάσει της ζέστης και της υγρασίας. Εάν οι εκπομπές άνθρακα συνεχιστούν με τον σημερινό ρυθμό τους, κανείς δεν θα μπορεί να ζήσει σε μεγάλο μέρος της Μέσης Ανατολής χωρίς συνεχή κλιματισμό. Κανείς δεν θα μπορεί να επιβιώσει στο ύπαιθρο για περισσότερα από λίγα λεπτά. Κάποια στιγμή μέσα στον επόμενο αιώνα, οι ιστορίες ζωής σε αυτόν τον τόπο — ιστορίες που αποτελούν σχεδόν το σύνολο των παιδικών μου χρόνων — θα ακούγονται στις νέες γενιές σαν μυθοπλασία. Το σκοινί που ενώνει αυτά που υπήρξαν άλλοτε με αυτά που υπάρχουν σήμερα τεντώνεται συνεχώς κάτω από το βάρος της ιστορίας και της προόδου, και κάποια στιγμή δεν θα μπορεί να τεντωθεί άλλο. Θα σπάσει.
Η αγωνία μας για την κλιματική αλλαγή είναι αναγκαστικά στραμμένη προς το μέλλον. Είναι ένα σημείο όπου δεν θα φτάσουμε ποτέ, γι’ αυτό και είμαστε όλοι έτοιμοι να του δώσουμε ατελείωτες δυνατότητες. Ακόμα κι αν επιβάλαμε αύριο πλήρη απαγόρευση στα ορυκτά καύσιμα, η ατμόσφαιρα θα εξακολουθούσε να ζεσταίνεται για τουλάχιστον έναν ακόμη αιώνα. Οι παγετώνες έχουν ήδη εξαφανιστεί, τα κοράλλια έχουν ήδη πεθάνει. Παρόλη την καταστροφή που έχουμε κάνει θα εξακολουθούμε να θεωρούμε πως μπορούμε να σώσουμε το μέλλον. Περιγράφουμε την κλιματική αλλαγή ως μια μελλοντική κρίση, γιατί τα χειρότερα δεν έχουν έρθει ακόμα και επειδή πιστεύουμε ότι το μέλλον είναι κάτι που μπορούμε ακόμα να ελέγξουμε.
Αλλά θα πρέπει επίσης να αφιερώσουμε περισσότερο χρόνο για να σκεφτούμε πώς η κλιματική αλλαγή θα ανατρέψει το παρελθόν μας.
***
Στις όχθες του ποταμού Τίγρη στο Κουρδιστάν, οι αρχαιολόγοι βρήκαν ένα παλάτι, βυθισμένο στο νερό προ πολλού. Χτίστηκε κατά τη διάρκεια της Αυτοκρατορίας Mitanni, ενός ελάχιστα γνωστού πολιτισμού που κάποτε κυβέρνησε μεγάλο μέρος της βόρειας Μεσοποταμίας, περίπου 1.500 χρόνια πριν από τον Χριστό.
Από τη σκοπιά της έρευνας, το εύρημα είναι χρήσιμο, μια σημαντική προσθήκη στις γνώσεις μας, αλλά η αιτία που το προκάλεσε είναι κάθε άλλο παρά θετική.
Πριν από περίπου σαράντα χρόνια, αυτό το τμήμα του βόρειου Ιράκ πλημμύρισε μετά την κατασκευή του φράγματος της Μοσούλης. Η ξηρασία είναι τόσο μεγάλη που η στάθμη του Τίγρη χαμήλωσε αποκαλύπτοντας μια νέα τοπογραφία. Εκεί οι αρχαιολόγοι βρήκαν κατασκευές που ήταν κρυμμένες για χιλιετίες – κομμάτια μνήμης που αναδύθηκαν βίαια, όπως παλιές ουλές επανεμφανίζονται στο δέρμα ενός υποσιτισμένου σώματος. Κοντεύουμε να χάσουμε πάρα πολλά.
Τις επόμενες δεκαετίες θα δούμε την εξαφάνιση αμέτρητων παγετώνων, κοραλλιογενών υφάλων, ζωικών ειδών και φυτών, και ατελείωτων ακτών. Οι τόποι όπου διαμορφώθηκαν οι ιστορίες μας θα αλλάξουν εντελώς και οι αλλαγές θα γεννήσουν νέες ιστορίες, μια νέα αφήγηση ξεχασμένων παρελθόντων – πόλεις-φαντάσματα που ξεπροβάλλουν από τον πυθμένα των λιμνών που εξαφανίζονται, μυστικές ιστορίες γραμμένες στους δακτυλίους κομμένων δέντρων. Αυτή την καίριας σημασίας στιγμή, σε μια καμπή πέρα από την οποία βρίσκεται η επιβίωση ή η εξάλειψή μας, η κλιματική αλλαγή θα καταστήσει το παρελθόν μας τόσο μη αναγνωρίσιμο όσο και το μέλλον μας.
***
Καθώς γράφω αυτές τις γραμμές, η κυβέρνηση της Βραζιλίας συμβάλλει παθητικά στην τεράστια καταστροφή του μεγαλύτερου τροπικού δάσους στον κόσμο – την πηγή του ενός πέμπτου του οξυγόνου αυτού του πλανήτη – στο όνομα του εμπορίου. Ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών και οι οικονομικοί και πολιτικοί παράγοντες είναι απασχολημένοι με το να καταργούν τους περιβαλλοντικούς κανονισμούς, γνωρίζοντας πολύ καλά ότι δεν θα χρειαστεί ποτέ να λογοδοτήσουν στις μελλοντικές γενιές παιδιών που θα δυσκολεύονται να αναπνεύσουν εξαιτίας των ενεργειών τους.
Μπορούμε να φανταστούμε –θα έπρεπε να φανταστούμε– τις επιπτώσεις αυτής της απίστευτης σκληρότητας και απληστίας, που θα εντείνουν τις υπάρχουσες ανισότητες μας. Οι πλούσιοι θα μετακινηθούν στα εύκρατα, λιγότερο ερημωμένα μέρη. Οι φτωχοί θα γίνουν πρόσφυγες και η εισροή προσφύγων θα προκαλέσει αιματοχυσία στα σύνορα του προνομιούχου κόσμου. Θα συνεχίσουμε να σκοτώνουμε ο ένας τον άλλον για τα τρόφιμα και τη γη καθώς και τα δύο θα γίνονται όλο και πιο σπάνια.
Αλλά θα σκοτωθούμε και για τις αναμνήσεις μας. Υπάρχει ένας λόγος για τον οποίο τρομοκρατικές ομάδες, όπως το Ισλαμικό Κράτος, αρνούνται να χρησιμοποιήσουν τα σημερινά ονόματα των τόπων στα οποία δραστηριοποιούνται, τηρώντας αντ’ αυτών τα αναχρονιστικά τοπωνύμια αυτοκρατοριών που έχουν εξαφανιστεί από καιρό. Είναι, με έναν ιδιαίτερο τρόπο, ένα είδος αρρωστημένης σχέσης με τη μνήμη, αυτή η αντίληψη ότι η μόνη αποδεκτή είναι κάποια προηγούμενη διάταξη της Γης, κάποια άλλη χάραξη γραμμών στον χάρτη. Ωστόσο, ως ιδέα είναι ισχυρή, και τις επόμενες δεκαετίες εκατομμύρια άνθρωποι θα γίνουν πιο επιρρεπείς σε αυτήν. Με τις ανατροπές που φέρνει η κλιματική αλλαγή, μία στερημένη γενιά μπορεί να πει στην επόμενη: εδώ ήταν παλιά το σπίτι σας και σας το πήραν άδικα. Μπορεί η θάλασσα ή η καταιγίδα ή η ξηρασία να το έθαψαν, αλλά η αιτία ήταν βαθύτερη – ένα σύστημα, η θεσμοθετημένη απληστία που κάνει τους πλούσιους ακόμα πλουσιότερους.
Έτσι θα γεννηθούν πολλοί εξτρεμιστές, και όταν αυτοί αναπόφευκτα εξαπολύσουν κάθε είδους κακό συγχέοντάς το με την εκδίκηση κανένας από εμάς δεν θα μπορεί να πει ειλικρινά ότι δεν το είχαμε προβλέψει.
***
Ίσως να έχουμε ξεπεράσει το σημείο που μπορεί να γίνει διόρθωση. Ίσως μπορούμε ακόμα να μετριάζουμε τις χειρότερες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, αλλά η πεποίθηση ότι θα διατηρήσουμε την σημερινή εύκολη ζωή μας από τον επόμενο αιώνα και μετά είναι αισιόδοξη σε σημείο ψευδαίσθησης. Είναι δύσκολο να δεχτούμε μιας τέτοια διαπίστωση γιατί συνεπάγεται την αποδοχή ότι το μέλλον δεν είναι πλέον ένας χώρος άπειρων δυνατοτήτων – μάλλον μοιάζει με σπίτι υποθηκευμένο για πάντα.
Πρέπει να βρούμε νέους τρόπους για να σκεφτόμαστε τι θα ακολουθήσει, αλλά και όσα προηγήθηκαν. Καθώς οι ακτές βυθίζονται, καθώς οι πυρκαγιές αραιώνουν τα δάση και πυκνώνουν τον αέρα, καθώς οι αλλαγές που κανονικά θα απαιτούσαν αιώνες αρχίζουν να χρειάζονται χρόνια, θα γίνεται όλο και πιο δύσκολο να αγκυροβολήσουμε τις αναμνήσεις μας σε μια γεωγραφία, σε ένα σταθερό κομμάτι γης. Πρέπει λοιπόν να βρούμε άλλες άγκυρες—άγκυρες που συνδέουν τη μνήμη με τους ανθρώπους, τις σχέσεις, την αλληλεγγύη, τη συμπόνια και την αντίσταση που θα χρησιμεύσουν ως οι μόνες μας χρήσιμες σωσίβιες λέμβοι σε αυτήν την καταιγίδα.
Μέρος της ευθύνης θα επωμιστούν, όπως πρέπει, ιστορικοί, ερευνητές, άνθρωποι με αποστολή να μετρούν το βάθος των βάλτων και την υγεία των μελισσών. Αλλά περισσότερο, θα έπρεπε να την αναλάβουν καλλιτέχνες και αφηγητές. Η μνήμη είναι μια εκ των υστέρων μυθοπλασία, λιγότερο μια καταγραφή της στιγμής και περισσότερο το πέρασμά μας από τη στιγμή. Έχουμε υποχρέωση να τεκμηριώσουμε και να διατηρήσουμε αυτή τη συλλογή μυθοπλασίας, τις ιστορίες μας. Και έχουμε υποχρέωση να το κάνουμε τώρα, σχολαστικά, γιατί οι ιστορίες και η ενσυναίσθηση που γεννούν μπορεί να μας σώσουν ακόμα, μπορεί να παρακινήσουν τους ανθρώπους να δράσουν. Με τον καιρό, ο κόσμος στον οποίο διαδραματίστηκαν αυτές οι ιστορίες μπορεί κάλλιστα να εξαφανιστεί, και στη θέση του να αναδυθεί ένας διαφορετικός, πιο άδειος κόσμος – πιο άδειος από φύση, πιο άδειος από ζωή. Οι ιστορίες θα χαθούν για πάντα.
Θα έρθει μια στιγμή που εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο – από τα νησιά των Φίτζι μέχρι τις ακτές του Μπαγκλαντές και μέχρι το νότιο άκρο της Φλόριντα – δεν θα μπορούν πλέον να δείχνουν ένα σημείο στον χάρτη και να λένε: Είμαι από εδώ. Θα έρθει μια στιγμή που πολλά αισθητήρια ερεθίσματα της μνήμης -η μυρωδιά του χώματος μετά τη βροχή, το τραγούδι ενός πουλιού, οι νιφάδες χιονιού στο δέρμα- θα είναι ολοένα και πιο φευγαλέα και με τη σειρά τους οι αναμνήσεις που κάποτε ενεργοποιούσαν θα τρυπώνουν όλο και πιο βαθιά στο πίσω μέρος του μυαλού. Συμβαίνει ήδη.
Πρέπει να γίνουμε συντηρητές της μνήμης. Διαφορετικά, η ζημιά που έχουμε ήδη κάνει στον πλανήτη θα μας κοστίσει το παρελθόν μας, όπως μπορεί να μας έχει ήδη κοστίσει το μέλλον μας. Και χωρίς παρελθόν ή μέλλον, τι είμαστε; Τίποτα. Η βίαιη παρουσία ενός είδους εδώ, για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, αχόρταγο και ύστερα εξαφανισμένο.
Ο Omar El Akkad είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας με έδρα το Πόρτλαντ του Όρεγκον. Άρθρα του έχουν δημοσιευθεί στις εφημερίδες The Guardian, Le Monde, Orion, Guernica και σε πολλές άλλες εκδόσεις. Είναι ο συγγραφέας του βραβευμένου What Strange Paradise ενώ το πρώτο του μυθιστόρημα American War είναι διεθνές μπεστ σέλερ και έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από δώδεκα γλώσσες.
The World As We Knew It, Dispatches From a Changing Climate • Επιμέλεια: Amy Brady & Tajja Isen • Έκδοση: Catapult, 288 σελίδες • ISBN: 9781646220304