• Τίτλος: Ελευθερία
• Συγγραφέας: Τζόναθαν Φράνζεν
• Μετάφραση: Ρένα Χατχούτ
• Εκδόσεις: Ωκεανίδα, 2011
• Σελ.: 791

Η ελευθερία να είσαι (λελογισμένα) δυστυχής

Το ΤΙΜΕ τον έκανε εξώφυλλο. Ο Ομπάμα φωτογραφήθηκε με το βιβλίο του ανά χείρας. Η Όπρα έβγαλε δελτίο τύπου για την άρνησή του να παρευρεθεί σε εκπομπή της. Ο λόγος για το νέο αστέρι της αμερικανικής λογοτεχνίας που συνθέτει μια πληθωρική οικογενειακή σάγκα για να καταδείξει τον εκφυλισμό της  ιδέας της ελευθερίας – πάνω στην οποία δομήθηκε ο Νέος Κόσμος- σε ελευθερία να γλείφεις τις πληγές σου στο πεδίο της ελεύθερης αγοράς.

γράφει ο Μιχάλης Μοδινός

Ο Τζόναθαν Φράνζεν είναι εξαιρετικά δημοφιλής γιατί ανασύρει την τολστοϊκή συμπόνια από το σεντούκι της αμερικανικής αυτάρκειας. Δεν είναι βέβαια αυτός ο μοναδικός λόγος για την επιτυχία του. Η τοιχογραφία της αμερικανικής κοινωνίας που άρχισε να  κατασκευάζει  με τις  Διορθώσεις του (Ωκεανίδα) και που ολοκληρώνεται κατά κάποιο τρόπο με την Ελευθερία είναι λεπτομερειακή, ευφυής και κυρίως αντιπροσωπευτική των καιρών μας. Οι περίφημες οικογενειακές αξίες επαναποκαθίστανται στο έργο του ακόμη και όταν αποκαθηλώνονται στην πραγματική ζωή. Σε μια αχανή χώρα υψηλής κινητικότητας η Αγία Οικογένεια ξανατοποθετείται στο βάθρο της ως έσχατη καταφυγή – έστω και υπό την σημερινή μορφή της των πολλαπλών διαζυγίων, ετεροθαλών αδελφών, μεγάλων αποστάσεων και αποκλινουσών πορειών. Επιπλέον ο Φράνζεν είναι παραμυθάς. Κατασκευάζει ατελεύτητες ιστορίες που διακλαδώνονται προς διάφορες κατευθύνσεις, ερευνά σε βάθος ποικίλες πτυχές της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, είναι καλός γνώστης των τεχνολογικών και οικονομικών εξελίξεων, και οσφραίνεται τις μείζονες συγκρούσεις (τα κεντρικά διακυβεύματα) που ταλανίζουν την αμερικανική κοινωνία.

Για παράδειγμα εδώ ο κεντρικός ήρωας Γουόλτερ Μπέργκλαντ, ένας αυτοδημιούργητος επαρχιώτης, γίνεται φορέας της αιματηρής σύγκρουσης ανθρώπου-φύσης που διαπερνά το βιβλίο. Η «ελευθερία της αγοράς» και οι  επιταγές της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης έχουν υπερβεί κάποια κρίσιμα όρια. Ενώ ο Γουόλτερ και κατ’ επέκταση η μεσαία τάξη έχουν αποκτήσει οικολογική συνείδηση – ανακυκλώνει, πάει στη δουλειά του με ποδήλατο, προστατεύει απειλούμενα είδη και εργάζεται στην περίφημη Εταιρεία Προστασίας της Φύσης που αγοράζει μεγάλες εκτάσεις προκειμένου να διασώσει την βιοποικιλότητα – ο πόλεμος των συμφερόντων μαίνεται. Ο Γουόλτερ, σε μια στροφή της ζωής του όπου σοβούν ποικίλες οικογενειακές κρίσεις, θα μετακινηθεί από την επαρχιακή Μινεσότα στην Ουάσινγκτον, την πολιτική πρωτεύουσα του πλανήτη. Εκεί αναλαμβάνει τις δημόσιες  σχέσεις  μιας περιβαλλοντικής οργάνωσης που έχει συστήσει κάποιος Τεξανός πετρελαιάς, προσωπικός φίλος των Μπους και Τσέηνυ, προκειμένου να συγκαλύψει ένα σχέδιο αξιοποίησης κοιτασμάτων κάρβουνου και φυσικού αερίου στην φτωχότερη Πολιτεία της Αμερικής, την Δυτική Βιρτζίνια. Πρόσχημα η προστασία ενός απειλούμενου μεταναστευτικού  είδους, του….κουφαηδονιού, με παράλληλη εγκατάσταση φυσικών πάρκων στη Νότια Αμερική. Οι πολιτικές και συνειδησιακές συγκρούσεις που θα ακολουθήσουν, η εμπλοκή περιβαλλοντικών οργανώσεων, του τύπου, ομάδων πολιτών, δικηγόρων και αδελφών εταιρειών που κατασκευάζουν επιτόπου μια βιομηχανία κατασκευής αλεξίσφαιρων γιλέκων για τις αμερικανικές δυνάμεις στο Ιράκ προκειμένου να προσφέρουν θέσεις εργασίας στους εκτοπιζόμενους λόγω του κουφαηδονιού ντόπιους, θα κορυφώσουν το δράμα. Ο Γουόλτερ θα ανακαλύψει το Αριστοτέλιο ποιητικό αίτιο της οικολογικής καταστροφής – την ανάπτυξη και την οικονομία της αγοράς – θα εξεγερθεί, θα αποπεμφθεί βιαίως ως περίγελως των μίντια αλλά και θα γίνει εθνικός αστέρας – ήρωας των απανταχού εξεγερμένων. Θα βρει εντέλει την κάθαρση στην λίμνη των παιδικών του χρόνων προστατεύοντας πουλιά.

Το οικολογικό πρόταγμα διασχίζει δεξιοτεχνικά το βιβλίο ως υπόβαθρο των μετανεωτερικών συγκρούσεων. Αποψίλωση δασών,  υπερπληθυσμός, κατατεμαχισμός  οικοτόπων, οικοδομική επέκταση και η γνωστή φούσκα των στεγαστικών δανείων, μεγάλες εργολαβίες, πετρελαϊκή εξάρτηση και  φαινόμενο του θερμοκηπίου έρχονται να δώσουν το χέρι στην επέκταση των αμερικανικών βλέψεων διά του πολέμου υπό το πρόσχημα της ελευθερίας των λαών. Σ΄ αυτή την πορεία θα βρεθεί μπλεγμένος ο γιος του Γουόλτερ, ο Τζόι, αλλά και ο δια βίου φίλος του, ο Ρίτσαρντ, αστέρας της ροκ και ερωτύλος, το απωθημένο της γυναίκας του, της Πάτι. Ο νεαρός Τζόι θα αποδειχθεί εντούτοις στήριγμα για τον Γουόλτερ, και μάλιστα θα ξεπλύνει ένα μεγάλο ποσόν που κέρδισε μέσω μιας εργολαβίας άχρηστων πολωνικών ανταλλακτικών για τον αμερικανικό στρατό στο Ιράκ, χρηματοδοτώντας την καμπάνια του πατέρα του κατά του υπερπληθυσμού. Ο κύκλος έχει κλείσει.

Η ελευθερία του επιχειρείν, της μετεγκατάστασης, της επιλογής συντρόφου ή πολιτικής ιδεολογίας είναι το ευφυές εύρημα που έδωσε τον τίτλο του στο ογκώδες αυτό έργο. Στην ανάλυση της οικογένειας και των διακλαδώσεών της που διασχίζει ενίοτε φλύαρα το βιβλίο κυριαρχούν οι μικρές διαψεύσεις, παραιτήσεις, αποτυχίες. Τα αντικείμενα του πόθου αποδεικνύονται συνήθως απόμακρα ή όταν τα αγγίξει κανείς, απογοητευτικά. Ήρωες όπως η Πάτι και οι αδελφές της ζουν μια ζωή διαψεύσεων στον αθλητικό και καλλιτεχνικό χώρο. Η ελευθερία που είχαν υποσχεθεί οι προπάτορες του έθνους μοιάζει ανέφικτη καθώς οι ήρωες συνειδητοποιούν ότι δεν έχουν τι να την κάνουν όταν την αποκτήσουν. Ακόμη χειρότερα, υπό την ανακούφιση που προσφέρει η απελευθέρωση από ποικίλα δεσμά, διαπράττουν τα χειρότερά τους λάθη. Η ελευθερία των επιλογών φέρνει  δυστυχία.  Το κοινωνικό συμβόλαιο τρίζει, μας ψιθυρίζει ο Φράνζεν, όταν οι παραδοσιακές πεποιθήσεις αποσαθρώνονται.

Νεοσυντηρητικό μήνυμα ίσως  πουν πολλοί, καθώς μάλιστα οι όποιες ισορροπίες αποκαθίστανται κατά κανόνα στα πλαίσια της οικογένειας. Γεγονός είναι ότι ο συγγραφέας φροντίζει να διακονεί μια εμμονική πολιτική ίσων αποστάσεων από Ρεπουμπλικάνους και Δημοκρατικούς παρά το ότι τους σκιαγραφεί με διαύγεια και χιούμορ. Αν και η γραφή του μας επαναφέρει σ’ ένα πολυεστιακό εσωτερικό ρεαλισμό του 19^ου αιώνα, ο σχετικιστικός μεταμοντερνισμός θριαμβεύει. Έτσι τα κίνητρα των ηρώων παραμένουν συχνά ασαφή ίσως ακριβώς επειδή ο συγγραφέας αποφεύγει  να πάρει θέση. Τελικά ο Φράνζεν αποδεικνύεται ικανότερος όταν αφηγείται μια δημόσια ιστορία παρά ένα ακόμη οικογενειακό επεισόδιο.