Η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή δεν είναι μόνον επιστημονικό ζήτημα. Αφορά την καθημερινότητα, την ποιότητα ζωής και την οικονομική κατάσταση δισεκατομμυρίων ανθρώπων, οι οποίοι θα χρειαστεί στο μέλλον να προσαρμόσουν οδυνηρά πολλές από τις δραστηριότητές τους. Είναι λοιπόν αναγκαίο να γίνουν κατανοητές από το ευρύτερο κοινό η πολύπλοκη φύση, η έκταση και η σοβαρότητα του προβλήματος, καθόσον πολλά από τα μέτρα αντιμετώπισής του θα απαιτήσουν ευρεία κοινωνική υποστήριξη.
Το κλίμα δεν είναι παντού και πάντοτε το ίδιο. Παρουσιάζει μεγάλες διαφορές, ανάλογα με το γεωγραφικό πλάτος, τις γεωγραφικές και τοπικές συνθήκες. Παρουσιάζει επίσης φυσικές διακυμάνσεις, με περιόδους χιλιάδων ετών, όπως οι παγετώνες, που οφείλονται σε μικρές αλλαγές της τροχιάς της Γής γύρω από τον Ήλιο. Το κλίμα διαφόρων περιοχών έχει αλλάξει ελαφρά κατά την ιστορική περίοδο. Ανέκαθεν ο άνθρωπος προσαρμοζόταν στο κλίμα της περιοχής του, ενώ, μερικές φορές, το άλλαζε τοπικά.
Τί ονομάζουμε κλίμα; Τις μέσες τιμές των στοιχείων που ορίζουν τον καιρό, όπως η θερμοκρασία, η υγρασία, οι βροχές, οι άνεμοι, το χιόνι, καθώς και βίαια φαινόμενα όπως καταιγίδες, θύελλες κ.λπ. Όλα αυτά είναι εκδηλώσεις των μεταβολών της κατώτερης ατμόσφαιρας (τροπόσφαιρα) που αλληλεπιδρούν με φυσικούς και χημικούς παράγοντες, με την δράση των ζωντανών οργανισμών και με έκτακτα περιστατικά, όπως εκρήξεις ηφαιστείων. Κινητήρια δύναμη όλου του συστήματος είναι η ηλιακή ενέργεια που παγιδεύεται στην ατμόσφαιρα. Η επιφάνεια της Γης διατηρεί μία μέση θερμοκρασία ήπια και ευνοϊκή για την ζωή, περίπου +15°C, αν και η άμεση ακτινοβολία του Ηλίου την θερμαίνει μόνο μέχρι -18 °C. Οι πρόσθετοι 33 βαθμοί, από το -18 °C μέχρι το +15°C, οφείλονται στο φυσικό φαινόμενο θερμοκηπίου, που θερμαίνει την κατώτερη ατμόσφαιρα και συμβάλλει στην δημιουργία περιβάλλοντος φιλικού για την ζωή και ειδικότερα τον άνθρωπο. Λειτουργεί χάρη σε ορισμένα ιχνοαέρια της ατμόσφαιρας, τα «αέρια θερμοκηπίου», τα οποία συγκρατούν και απορροφούν την υπέρυθρη ακτινοβολία που εκπέμπει η θερμαινόμενη επιφάνεια της Γης.
Η ρύπανση της ατμόσφαιρας από ανθρώπινες δραστηριότητες, ιδιαίτερα από την χρήση ορυκτών καυσίμων, αυξάνει την συγκέντρωση ορισμένων ιχνοαερίων. Η ανθρωπότητα λοιπόν αυξάνει την ένταση του φαινομένου του θερμοκηπίου, άρα τροφοδοτεί με ενέργεια το κλιματικό σύστημα. Έτσι, από φυσικό φαινόμενο, έχει γίνει ένα πολύ σοβαρό περιβαλλοντικό πρόβλημα, που συνεπάγεται όχι μόνον άνοδο της θερμοκρασίας αλλά και ευρύτερη διατάραξη του κλίματος του πλανήτη.
Η διαταραχή προκαλείται κυρίως από το διοξείδιο του άνθρακα (CO2, με μερίδιο τουλάχιστον 60%) και το μεθάνιο (CH4, με μερίδιο τουλάχιστον 25%). Οι αυξήσεις τους είναι ανθρωπογενείς. Η άνοδος της συγκέντρωσης του CO2 οφείλεται κυρίως στην χρήση ορυκτών καυσίμων. Η αντιμετώπιση του φαινομένου του θερμοκηπίου απαιτεί την αντικατάστασή τους με άλλες πηγές ενέργειας. Οι εκπεμπόμενες ποσότητες CO2 είναι στην πραγματικότητα τριπλάσιες από την αύξηση που παρατηρούμε στην ατμόσφαιρα, αλλά απορροφώνται προς το παρόν κατά τα 2/3 περίπου από την θάλασσα και την βλάστηση. Η συγκέντρωση του CH4 στην ατμόσφαιρα άρχισε να αυξάνεται με την έναρξη της βιομηχανικής εποχής και έχει σήμερα υπερδιπλασιασθεί. Προκαλείται από ορυζοκαλλιέργειες, εκτροφή βοοειδών, χωματερές, εξόρυξη και χρήση φυσικού αερίου. Συνολικά, οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες που εντείνουν το πρόβλημα είναι η βιομηχανική χρήση ορυκτών καυσίμων (κατά 24%), η αποδάσωση και οι αλλαγές στην γεωργία (κατά 18%), η θέρμανση/ψύξη των κτηρίων (κατά 17%), οι μεταφορές (κατά 15-20%), διαφυγές και απόβλητα (κατά 9%) και άλλες αιτίες (κατά 12-17%). Πάντως, οι μεταβολές στις κλιματικές παραμέτρους δεν συμβαίνουν αμέσως μετά την αύξηση των αερίων θερμοκηπίου, αλλά καθυστερούν λόγω αργής απόκρισης του κλιματικού συστήματος.
Η διεθνής έρευνα για το κλίμα πραγματοποιείται μέσω των μοντέλων γενικής κυκλοφορίας (GCM) της ατμόσφαιρας. Είναι απλοποιημένες αναπαραστάσεις της λειτουργίας του κλιματικού συστήματος, που βασίζονται στην χρήση πολύ μεγάλων ηλεκτρονικών υπολογιστών. Η συστηματική παρακολούθηση της μέσης θερμοκρασίας σ’ ολόκληρο τον πλανήτη από τα μέσα του 19ου αιώνα δείχνει αύξηση περίπου 1°C τα τελευταία 120 χρόνια. Η διαπίστωση αυτή είναι σοβαρή ένδειξη ότι η κλιματική αλλαγή έχει ήδη εκδηλωθεί.
Η άνοδος της θερμοκρασίας είναι μία μόνο από τις επιπτώσεις της παγκόσμιας θέρμανσης. Η κλιματική αλλαγή θα εμφανίζεται σταδιακά, αλλά με ρυθμό πρωτοφανή για τα γεωλογικά δεδομένα. Οι μεταβολές θα έχουν ανομοιόμορφη κατανομή σε παγκόσμιο επίπεδο. Μία από τις σημαντικότερες είναι η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, λόγω της θερμικής διαστολής του θαλασσινού νερού και της τήξης παγετώνων. Οι συνέπειες θα είναι σοβαρές, δεδομένου ότι το 1/3 του ανθρώπινου πληθυσμού ζει σε απόσταση μέχρι 60 χιλιομέτρων από τις ακτές. Αναμένονται πλημμύρες παραλιακών εκτάσεων, αύξηση ζημιών από παλίρροιες, αλλοίωση και διάβρωση των ακτών, αλάτωση του υδροφόρου ορίζοντα, υποβάθμιση παραλιακών υγροτόπων κ.λπ. Οι αλλαγές στον κύκλο του νερού θα εντείνουν τα προβλήματα ερημοποίησης και διάβρωσης των εδαφών και θα επεκτείνουν τις ζώνες ξηρασίας. Άλλες συνέπειες είναι η μετατόπιση δασών προς τις πολικές περιοχές, η διατάραξη φυσικών οικοσυστημάτων και βιοποικιλότητας, η υποβάθμιση των συνθηκών ζωής σε πόλεις (ζέστη, υγρασία, δυσφορία), η αυξημένη κατανάλωση ενέργειας για συστήματα κλιματισμού, οι βλάβες τεχνικών έργων, όπως φράγματα, αρδευτικά συστήματα, λιμάνια κ.λπ. Ιδιαίτερα επίφοβη είναι η αυξημένη συχνότητα φυσικών καταστροφών, όπως τυφώνες, κυκλώνες, θύελλες, καταιγίδες, πλημμύρες, χειμαρρικά φαινόμενα, καύσωνες και πυρκαγιές. Εκτιμάται ότι οι επιπτώσεις των βίαιων ακραίων καιρικών φαινομένων θα συσσωρεύονται, προκαλώντας πρωτοφανή οικονομική και κοινωνική αναστάτωση.
Η διεθνής επιστημονική προσπάθεια για την αντιμετώπιση της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής καθοδηγείται από την διακυβερνητική ομάδα εμπειρογνωμόνων για την μεταβολή του κλίματος (IPCC), η οποία έχει ιδρυθεί το 1988 από τον ΟΗΕ. Στην 6η Έκθεσή της, του 2021-22, με συμμετοχή 234 επιστημόνων από 66 χώρες και με αξιοποίηση 14.000 ερευνητικών δημοσιεύσεων, τονίζεται ως μέγιστη προτεραιότητα ο περιορισμός της μέσης ανόδου της θερμοκρασίας σε 1.5 °C και ότι γι’ αυτό χρειάζονται άμεσες και μαζικές περικοπές των παγκόσμιων εκπομπών αερίων θερμοκηπίου. Η αύξηση των συγκεντρώσεων CO2 στην ατμόσφαιρα προχωρεί με ταχύτητα που δεν έχει προηγούμενο σε ολόκληρη την γεωλογική ιστορία της Γης. Η κλιματική κρίση μπορεί ακόμα να αποφευχθεί μόνο αν γίνουν άμεσες και βαθιές αλλαγές. Αν δεν υπάρξει γρήγορη δράση, η ανθρωπότητα θα εισέλθει σε μια νέα κλιματική εποχή, με άγνωστα αποτελέσματα για την ανθρώπινη δραστηριότητα και για τα οικοσυστήματα.
Στην Έκθεση εξηγείται για πρώτη φορά ότι ορισμένα πρόσφατα ακραία καιρικά φαινόμενα δεν θα είχαν συμβεί χωρίς την αλλαγή που έφεραν οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Είναι πλέον επιβεβαιωμένο γεγονός ότι οι εκπομπές ανθρακούχων αερίων (κυρίως CO2 και CH4) έχουν οδηγήσει σε συχνότητα και ένταση ακραίων φαινομένων πρωτοφανείς σε σχέση με την προ-βιομηχανική εποχή. Οι αμφιβολίες που υπήρχαν στην προηγούμενη έκθεση του 2014 έχουν πλέον διαλυθεί. Οι αποδείξεις αλλαγών σχετικά με τα ακραία φαινόμενα, ειδικότερα αναφορικά με πολύ ισχυρές βροχοπτώσεις, ξηρασίες, τροπικούς κυκλώνες, καύσωνες και δασικές πυρκαγιές, έχουν ενισχυθεί καθοριστικά.
Θεωρείται πλέον πιθανό ότι κάποια φυσιολογικά μετεωρολογικά φαινόμενα, όπως το El Niño, μπορεί να εκδηλώνονται όλο και πιο έντονα και όλο και πιο συχνά, εξ αιτίας της παγκόσμιας θέρμανσης. Το El Niño οφείλεται σε κίνηση θερμού νερού από τα δυτικά προς τα ανατολικά του Ειρηνικού ωκεανού, η οποία προκαλείται από την αποδυνάμωση των αληγών ανέμων. Αυτοί είναι σταθεροί άνεμοι που φυσούν στους τροπικούς, από περιοχές υψηλών προς περιοχές χαμηλότερων πιέσεων. Τις χρονιές που εμφανίζεται το El Niño, παρατηρούνται πλημμύρες στην Λατινική Αμερική και επίμονες ξηρασίες σε Αυστραλία και Ινδονησία, κάποιες δε χρονιές οι συνέπειες φθάνουν και σε άλλες περιοχές, μέχρι και στην Ελλάδα. Κανονικά, τα πιο έντονα επεισόδια El Niño συμβαίνουν μέχρι σήμερα περίπου κάθε 20 έτη. Με την κλιματική αλλαγή, η συχνότητα εκτιμάται ότι μπορεί να μειωθεί στα 10 έτη.
Πράγματι, η παγκόσμια θέρμανση θα ευνοήσει την αποδυνάμωση των αληγών ανέμων στον Ειρηνικό ωκεανό, υποχρεώνοντας τα επιφανειακά θερμά νερά να κινούνται προς τα ανατολικά, μαζί με την υψηλή υγρασία που τα συνοδεύει. Σημειώνω ότι αληγείς είναι οι άνεμοι που πνέουν μεταξύ της Ζώνης υποτροπικών νηνεμιών, δηλαδή της περιοχής με υψηλές βαρομετρικές πιέσεις του κάθε ημισφαιρίου, και της Ζώνης τροπικών νηνεμιών παρά τον Ισημερινό όπου παρατηρούνται χαμηλές βαρομετρικές πιέσεις. Στο βόρειο ημισφαίριο οι αληγείς άνεμοι έχουν βορειοανατολική κατεύθυνση, ενώ στο νότιο ημισφαίριο νοτιοανατολική.
Εξάλλου και στον Ατλαντικό ωκεανό εκτιμάται ότι θα συμβούν αντίστοιχες αλλά όχι όμοιες διαταραχές. Παρά την γενική παγκόσμια θέρμανση, είναι πιθανό ότι μια από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Δυτική Ευρώπη θα είναι δριμύτεροι χειμώνες. Η αποδυνάμωση των μεσημβρινών θαλάσσιων ρευμάτων στον Βόρειο Ατλαντικό θα μπορούσε να έχει ως συνέπεια την ψύξη των παράκτιων ευρωπαϊκών χωρών, οι οποίες επωφελούνται προς το παρόν από ένα εύκρατο κλίμα. Επισημαίνεται ότι το κλίμα στις Σκανδιναβικές χώρες είναι σήμερα σημαντικά θερμότερο από τα αντίστοιχα γεωγραφικά πλάτη της Αμερικής (Γροιλανδία, Βόρειος Καναδάς). Είναι ανησυχητική η διαπίστωση ότι τα θαλάσσια ρεύματα ήδη παρουσιάζουν μια μείωση που δεν έχει προηγούμενο και που θα μπορούσε να εξηγηθεί από την τήξη των παγετώνων της Αρκτικής και της Γροιλανδίας λόγω της παγκόσμιας θέρμανσης.
Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή υπάρχει κι ότι εκδηλώνεται όλο και εντονότερα. Αυτή είναι η εκτίμηση της συντριπτικής πλειονότητας των χιλιάδων επιστημόνων που μελετούν το κλίμα του πλανήτη και το αποτέλεσμα πολυάριθμων ερευνητικών εργασιών και υπολογιστικών προσομοιώσεων. Η αναβλητικότητα και ο σκεπτικισμός είναι απαραίτητο να δώσουν την θέση τους σε αποφασιστικές πρωτοβουλίες.
