Ο στόχος του μηδενισμού του ισοζυγίου εκπομπών άνθρακα (Net Zero -ΝΖ) απαιτεί σημαντική αλλαγή συμπεριφορών, γρήγορη υιοθέτηση νέων τεχνολογιών και γενναία μείωση ζήτησης για δραστηριότητες υψηλής περιεκτικότητας άνθρακα (λ.χ. αερομεταφορές και κατανάλωση κρεάτων/γαλακτοκομικών). Για να επιτευχθούν αυτές οι αλλαγές, οι κυβερνήσεις θα χρειαστεί να επιστρατεύσουν όλα τα εργαλεία πολιτικής σε πολλά επίπεδα, όπως υποστηρίζεται σε κείμενο εργασίας της Επιτροπής Κλιματικής Αλλαγής το οποίο συντάχθηκε υπό την αιγίδα της Βρετανικής κυβέρνησης.
Οι παρεμβάσεις στα κατάντη (Downstream) εστιάζουν στα άτομα: στις αντιλήψεις, στις επιλογές, στις πράξεις τους. Μια κυβερνητική καμπάνια μπορεί να καλέσει τους πολίτες να συμπεριφέρονται διαφορετικά. Ένα γνωστό παράδειγμα είναι η Βρετανική καμπάνια «χέρια-πρόσωπο-απόσταση» στη διάρκεια της πανδημίας του κορωνοϊού, όπως και οι παραινέσεις για πιο υγιεινή διατροφή και άσκηση. Υπάρχει άφθονο εμπειρικό υλικό περί αποτελεσματικής επικοινωνιακής τακτικής γενικά, το οποίο δεν θα το εκθέσουμε σ’αυτό το άρθρο. Οι ενδείξεις όμως είναι ότι, από μόνη της, η πληροφόρηση δεν αρκεί για να αλλάξουν συμπεριφορές. Υπάρχουν βέβαια εξαιρέσεις, όπου οι αειφορικές συμπεριφορές είναι σχετικά εύκολες και αποδεκτές.. Γι αυτό και χρειάζεται να οικοδομηθεί ένα αφήγημα που να αναδεικνύει τα πολλά οφέλη των δράσεων ΝΖ, το οποίο να πείθει το κοινό και να ενθαρρύνει ατομικές προσπάθειες παρέχοντας κρίσιμη πληροφόρηση. Δεν υποτιμούμε τις αλλαγές συμπεριφοράς που εκπορεύονται από την κυβέρνηση, αλλά τονίζουμε τις περιορισμένες της δυνατότητες. Έρευνες δείχνουν ότι η αποτελεσματική προβολή των οφελών, της λογικής και της αποτελεσματικότητας μιας δημόσιας πολιτικής συμβάλλει στην αποδοχή της. Οι διάφορες συγκεντρώσεις πολιτών, όπως αυτές που γίνονται ανά τον κόσμο, μπορούν επίσης να βοηθήσουν. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πρέπει να αισθάνονται ότι μπορούν να είναι φιλόδοξοι: φαίνεται ότι οι αρχικές επιφυλάξεις ενόψει θέσπισης κάποιας πολιτικής εξαφανίζονται γρήγορα και αντικαθίστανται με θετικές γνώμες όταν γίνονται εμφανή τα οφέλη (π.χ. τέλη για πλαστικές σακούλες)
Πράγματι, η μετάβαση στο ΝΖ μπορεί να φέρει οφέλη στην υγεία, στις κοινότητες, στην οικονομία. Πρέπει όμως να αναγνωρίσουμε ότι δεν μπορεί η ευθύνη να πέφτει μόνο στην ατομική πρωτοβουλία και συμπεριφορά: δεν γίνεται οι πολίτες να κολυμπάν κόντρα στο ρεύμα, αν οι υποδομές, οι τιμές, το εν γένει πλαίσιο δυσχεραίνει τις επιλογές χαμηλού άνθρακα. Οφείλουμε να καταστήσουμε τις ορθές συμπεριφορές ευκολότερες: να τις κάνουμε την προφανή επιλογή.
Ενδιάμεσες πολιτικές (Mid-stream)
Οι ενδιάμεσες παρεμβάσεις εστιάζουν στο πλαίσιο, στο «περιβάλλον επιλογής». Δεκαετίες έρευνας έχουν αναδείξει τη σημασία του πλαισίου στη διαμόρφωση συμπεριφορών. Υπάρχουν εδώ πολλές πτυχές (οικονομική, φυσική, κοινωνική, ψηφιακή): ποιες συμπεριφορές είναι φθηνές, προσιτές, βολικές, κοινωνικά αποδεκτές; Τα παραδείγματα ποικίλουν: λ.χ. απαγόρευση διαφημίσεων φαστ φουντ κοντά σε σχολεία, υποδομές για ποδηλασία, επίπτωση των ΙΧ στους επιβαρυμένους δρόμους. Αυτά ισοδυναμούν με τη διαμόρφωση της όχθης του ποταμού, έτσι ώστε να είναι πιθανότερο οι πολίτες να κολυμπούν στην επιθυμητή κατεύθυνση.
Ενδεικτικές προσεγγίσεις στη διαμόρφωση του περιβάλλοντος επιλογών: Να προκαθορίζεται η επιθυμητή επιλογή ως η προφανής, διατηρώντας πάντα τη δυνατότητα εναλλακτικών. Να διευκολύνεται η επιλογή χαμηλού άνθρακα, ελαχιστοποιώντας δυσκολίες και τριβές. Να παρέχονται εύκολα πράσινα υποκατάστατα στις υψηλού άνθρακα εμπεδωμένες καταναλωτικές συνήθειες-αυξάνοντας, όχι μειώνοντας επιλογές. Η χρονική στιγμή (το timing) των αλλαγών έχει σημασία: είναι συχνά ευκολότερες σε συνθήκες γενικότερης αναδιαμόρφωσης συνηθειών (π.χ. καθιερώνεις να πηγαίνεις με ποδήλατο στη δουλειά όταν αλλάζεις σπίτι).
Η κοινωνική διάσταση είναι επίσης ουσιώδης: κοινωνικές νόρμες, πράσινες ταυτότητες, διάχυση αειφόρων συμπεριφορών, απομόνωση-περιθωριοποίηση ρυπογόνων πρακτικών. Τέλος, ενώ η περιβαλλοντική μέριμνα είναι υπαρκτή, δεν συνοδεύεται πάντα με αντίστοιχη διάθεση οικονομικής επιβάρυνσης. Αυτό αντιμετωπίζεται με κίνητρα-αντικίνητρα, έτσι ώστε η αειφόρος επιλογή να είναι φθηνότερη. Οι παρεμβάσεις Upstream (προς τα ανάντη) σε αυτό αποσκοπούν εμμέσως, αλλά σε μεγάλη κλίμακα: στον αναπροσανατολισμό του κοινωνικο-οικονομικού συστήματος, ωθώντας όλους στη σωστή κατεύθυνση με λίγη ατομική προσπάθεια.Εστιάζουμε στο ρόλο των επιχειρήσεων, στη λειτουργία ανταγωνιστικών αγορών, στη σημασία της θεσμικής ηγεσίας: όλα αυτά καταλήγουν συχνά σε θετικές αναδράσεις. Οι επιχειρηματικές πρακτικές επιδρούν δραστικά στις συμπεριφορές των πολιτών: κατά πόσον τα πρότυπά τους προωθούν την αειφορία ή, αντίθετα, τη σπατάλη; Τι είναι προσιτό, βολικό και συγχρόνως φιλόδοξο; Έτσι προκύπτουν κίνητρα για επιχειρήσεις στην κατεύθυνση προϊόντων χαμηλού άνθρακα.
Παράδειγμα το βρετανικό τέλος ζάχαρης, που ώθησε στη γενικευμένη αλλαγή του περιεχομένου των ποτών, με αποτέλεσμα την κατανάλωση λιγότερης ζάχαρης. Άλλο παράδειγμα, η αξιολόγηση της ασφάλειας των αυτοκινήτων, που οδήγησε τους καταναλωτές να κάνουν πιο μελετημένες αγορές: αυτή η μετατόπιση στις καταναλωτικές προτιμήσεις λειτούργησε ως ισχυρό κίνητρο για τεχνολογική πρόοδο στην ασφάλεια οχημάτων. Ως προς την πρόκληση του NΖ, ενημερώνοντας τους καταναλωτές για το ποιο σουπερμάρκετ, συνταξιοδοτικό ταμείο ή αεροπορική εταιρεία είναι πιο πράσινο, οδηγούμαστε σε βαθύτερες μετατοπίσεις στην παραγωγή: όλοι καταναλώνουν πιο αειφόρα, χωρίς καν να το σκέφτονται. Πρόκειται για αλλαγή συμπεριφοράς που ούτε μοιάζει ούτε πλέον εκλαμβάνεται ως «αλλαγή συμπεριφοράς»: συντελείται πιο ψηλά στην αλυσίδα και οι καταναλωτές απλώς ακολουθούν. Υπάρχει, τέλος, η σημασία των παραδειγμάτων: η καθιέρωση κοινωνικών κανόνων δεν είναι εύκολη, αλλά οι ατομικές πράξεις ηγετών μπορούν να συμβάλουν στην κατεύθυνση της μίμησης, δίνοντας ένα σήμα (λ.χ. χρήση ποδηλάτων)
Διατροφικές συνήθειες
Η κατανάλωση φαγητού έχει διάφορους αυτοματισμούς, βασίζεται σε εμπεδωμένες συνήθειες που αντλούν από το κοινωνικό/οικονομικό περιβάλλον. Έρευνες δείχνουν ότι αποτελεσματικότερο των παραινέσεων είναι να τροποποιηθεί αυτό ακριβώς το περιβάλλον. Η πολιτική εδώ τοποθετείται κάπου ανάμεσα στο άνωθεν και το κάτωθεν (downstream/upstream), αν και ενδείκνυται μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση για την κλιματική επίπτωση της διατροφής . Χωρίς περιορισμό των επιλογών, μια πολλά υποσχόμενη παρέμβαση είναι η προώθηση αειφόρων επιλογών σε καντίνες, εστιατόρια, σουπερμάρκετ. Μπορούν να δοθούν κίνητρα σε παραγωγούς για αντικατάσταση προϊόντων υψηλής περιεκτικότητας άνθρακα ή να καθιερωθεί περιβαλλοντική αξιολόγηση των σουπερμάρκετ. Επίσης μπορούν εδώ να δώσουν το καλό παράδειγμα οι σχολικές καντίνες, τα νοσοκομεία, τα δικαστήρια και άλλοι δημόσιοι χώροι εστίασης.
Οικιακή ενέργεια
Η απανθρακοποίηση της οικιακής κατανάλωσης ενέργειας μπορεί εν πολλοίς να επιτευχθεί με ενθάρρυνση υιοθέτησης αποτελεσματικότερων τεχνολογιών (λ.χ. ηλιακά πάνελ, μόνωση, αντλίες θερμότητας). Το αρχικό κόστος αποτελεί μείζον εμπόδιο και γι αυτό χρειάζονται κίνητρα. Έρευνες δείχνουν ότι τέτοιες αποτελεσματικότερες ενεργειακές συμπεριφορές συναντούν τριβές και εμπόδια (αβεβαιότητες, αποφυγή ρίσκου, δυσχερής εγκατάσταση). Δυσκολίες υπάρχουν και στις μικρές αλλαγές συνηθειών (λ.χ. σβήσιμο θερμοστάτη). Η μάχη για να κερδηθούν οι «καρδιές και τα μυαλά» είναι καλύτερο να στραφεί στην αποδοχή μεγάλων φιλόδοξων στόχων, όπως η αντικατάσταση λεβήτων που καίνε ορυκτά καύσιμα.
Αερομεταφορές
Γενικά, η συμπεριφορά των ατόμων ως προς τη χρήση αεροπλάνων είναι μάλλον ανελαστική: τυχόν θυσία διακοπών στο εξωτερικό θα συνιστούσε τεράστια πολιτική πρόκληση. Η προτεινόμενη από την Επιτροπή Κλιματικής Αλλαγής (ΕΚΑ) μείωση της ζήτησης θα προέλθει συνεπώς από: 1. Αντικίνητρα (π.χ. φορολογία) για τακτικούς χρήστες αεροπλάνων, ιδίως τώρα με την εξοικείωση των επιχειρήσεων με τηλεδιασκέψεις. 2. Επενδύσεις υποδομής για καλύτερα υποκατάστατα, όπως τρένα μεγάλων αποστάσεων. 3. Στροφή στον εγχώριο τουρισμό. Εκτός από τη μείωση της ζήτησης, μπορεί να αντιμετωπιστούν και ζητήματα όπως η υπερβολική φόρτωση καυσίμων και η χαμηλή κάλυψη θέσεων επιβατών.
Ηλεκτρικά οχήματα
Τα άτομα βασίζονται σε ιδιωτικά οχήματα για μια σειρά ανάγκες μετακίνησης. Η απανθρακοποίηση απαιτεί εδώ ένα μείγμα παραγόντων: μείωση μετακίνησης, περισσότερα δημόσια μέσα μεταφοράς, ηλεκτροκίνηση. Τα ηλεκτρικά οχήματα (ΗΟ) παρέχουν ένα εύκολο υποκατάστατο. Ωστόσο παραμένουν πάντα τα εμπόδια στην ταχεία υιοθέτησή τους. Τελικά τα ΗΟ θα πρέπει να είναι όσο πρακτικά και προσιτά όσο και τα εσωτερικής καύσης. Ήδη υφίστανται πολιτικές όπως η επιβάρυνση της εσωτερικής καύσης σε σχέση με τα ΗΟ. Δημιουργούνται έτσι και κίνητρα για έρευνα/ανάπτυξη (ΕΑ) και μάρκετινγκ στην κατεύθυνση της ηλεκτροκίνησης. Η κυβέρνηση μπορεί να συμβάλει με επιδότηση της τιμής των ΗΟ και μεγαλύτερη πυκνότητα του δικτύου φόρτισης.
Διδακτικές μελέτες περίπτωσης
Εξετάσαμε τρεις χαρακτηριστικές περιπτώσεις, για να αναδείξουμε την περιπλοκότητα και τις δυσκολίες των μεγάλης κλίμακας κυβερνητικών παρεμβάσεων και τα διδάγματα που μπορούν να αντληθούν. Από την πληθώρα παραδειγμάτων, συγκρατούμε τρία : την αντιμετώπιση της παχυσαρκίας, τη βελτίωση οδικής ασφάλειας, τη στήριξη της υιοθέτησης τηλεπικοινωνιών. Ως προς την παχυσαρκία, η έλλειψη προόδου τα τελευταία 30 χρόνια (παρά τις πολλές προσπάθειες) μπορεί να αποδοθεί στην υπερβολική έμφαση στην άνωθεν (downstream) παρότρυνση για αλλαγές της ατομικής συμπεριφοράς, εν συγκρίσει με τα γενεσιουργά περιβάλλοντα. Η ακαδημαϊκή έρευνα δείχνει ότι σχετικά επιτυχής είναι η ενδιάμεση παρέμβαση στο διατροφικό περιβάλλον, όπως πρόσφατα το τέλος ζάχαρης και τα κίνητρα σε επιχειρήσεις: όλα αυτά διαμορφώνουν το κατάλληλο πλαίσιο για την επιλογή υγιέστερων προϊόντων. Ως προς την αυτοκίνηση, η βελτίωση της ασφάλειας υπήρξε επιτυχής, με αποτέλεσμα τη μείωση των δυστυχημάτων παρά την αύξηση της χρήσης και της ταχύτητας των οχημάτων.
Αυτό αποδίδεται στο ότι δόθηκε προτεραιότητα στην ενδιάμεση προσέγγιση, (δηλαδή στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον) με σειρά παρεμβάσεων: υποδομή, σήματα τροχαίας, κανονισμοί ασφαλείας όπως ζώνες, καταπολέμηση της κατανάλωσης αλκοόλ από τους οδηγούς. Παράλληλα, οι τεχνολογικές βελτιώσεις από τις αυτοκινητοβιομηχανίες είναι εν πολλοίς αποτέλεσμα κατάλληλων κινήτρων: οι συνέπειες της αξιολόγησης/κατάταξης ασφαλείας NCAP αποτελούν λαμπρό παράδειγμα μετατοπίσεων συμπεριφοράς καταναλωτών, με όφελος για όλους. Τέλος, η ανάπτυξη των τηλεπικοινωνιών καταδεικνύει τη συνέργεια κυβέρνησης με κορυφαίες εταιρείες για την ενθάρρυνση της μαζικής υιοθέτησης μιας τεχνολογίας που προάγει την ανάπτυξη.
Στη Βρετανία, έγιναν γιγάντιες επενδύσεις σε υποδομές (λ.χ. καλώδια, δίκτυο 4G) και υπήρξε στενή συνεργασία μεταξύ κυβέρνησης, βιομηχανίας, ερευνητών: αυτά οδήγησαν στη διάχυση των νέων τεχνολογιών τηλεπικοινωνίας. Υπάρχουν εμφανείς αναλογίες με την πρόσληψη των ηλεκτροκίνητων οχημάτων, τη χαμηλού άνθρακα θέρμανση και τις εναλλακτικές λύσεις στις αερομεταφορές. Η αποδοχή από τους καταναλωτές ενός προϊόντος ή μιας υπηρεσίας είναι μόνο ένα μέρος του όλου παζλ – αλλά σημαντικό. Σημειωτέο ότι η απειλή της παραπληροφόρησης καραδοκεί, όπως είδαμε με το 5G (Πέμπτη Τεχνολογική Γενιά). Ωστόσο, η υιοθέτηση είναι δυνατή και αποδεκτή μόνο μέσα σε ένα οικο-πλαίσιο που καθιστά εφικτές και προσιτές τις περιβαλλοντικά φιλικές επιλογές.
Συμπέρασμα
Όταν αντιμετωπίζουμε την «αλλαγή συμπεριφοράς» στενά, μόνο ως απαίτηση από τους πολίτες διαφορετικών επιλογών, το εγχείρημα της επίτευξης του στόχου ΝΖ μοιάζει τρομακτικά δύσκολο: συνιστά τεράστια πολιτική πρόκληση. Επιπλέον, τα στοιχεία από μελέτες δεκαετιών στην επιστήμη της συμπεριφοράς καταδεικνύουν ότι οι εκκλήσεις και η ευαισθητοποίηση δεν αρκούν. Αν και κατάλληλα κυβερνητικά μηνύματα μπορούν να επηρεάσουν, οι συμπεριφορές καθορίζονται βαθιά από παράγοντες στο περιβάλλον και όχι τόσο στις καρδιές και στα μυαλά. Με τα τωρινά δεδομένα, οι συμπεριφορές χαμηλού άνθρακα είναι συχνά ακριβότερες και πρακτικά δυσχερέστερες: δεν αποτελούν την προφανή επιλογή. Αυτό όμως τελικά συνιστά ευκαιρία, διότι η πολιτικά πιο εφικτή προσέγγιση καταλήγει να είναι και η πλέον αποτελεσματική: να προχωρήσουμε αλλάζοντας το πλαίσιο. Εστιάζοντας λιγότερο σε ατομικές συμπεριφορές και περισσότερο στο περιβάλλον όπου λαμβάνουν χώρα οι επιλογές (δηλαδή σε θεσμούς, επιχειρήσεις, αγορές), καταλήγουμε σε «οικοδόμηση ενός κόσμου» και όχι τόσο σε στενή «αλλαγή συμπεριφορών».
Ορισμένοι αναγνώστες ευλόγως σκέφτονται ότι «αυτό δεν είναι πλέον αλλαγή συμπεριφοράς», αν και τρόπον τινά περί αυτού ακριβώς πρόκειται. Ο στόχος είναι ακριβώς οι διαφορετικές καταναλωτικές συνήθειες και πρακτικές («συμπεριφορές») αλλά η δράση μας μάς επιτρέπει να τον επιτύχουμε εμμέσως, χωρίς να χρειάζεται να νουθετούμε «κουνώντας το δάχτυλο» στους καταναλωτές. Ο τομέας της δημόσιας υγείας έχει μεγάλη παράδοση σε αλλαγές συμπεριφορών, με διακριτικές-μη αντιληπτές υγειονομικές παρεμβάσεις, όπως σε θέματα διατροφής και άσκησης. Απαιτείται κάτι παρόμοιο (και πιο φιλόδοξο). Αυτό δεν υποτιμά τη σημασία των ανακοινώσεων και των παροτρύνσεων. Η δημόσια παρέμβαση είναι αναγκαία σε διάφορους βαθμούς, από το πιο παθητικό στον πιο ενεργητικό. Στο να γίνει αποτελεσματικά, θα βοηθήσει η οικοδόμηση ενός συνεκτικού θετικού αφηγήματος – παρά την πενιχρή συνήθως ανταπόκριση στις δημόσιες ανακοινώσεις. Η εμπειρία από δημόσιες πρωτοβουλίες στο παρελθόν μπορεί εδώ να αποδειχθεί πολύτιμη. Ωστόσο δεν έχουμε όλες τις απαντήσεις, καθώς η εμπειρία ως προς το τι είναι αποτελεσματικό συνεχώς εμπλουτίζεται. Θα χρειαστεί περισσότερο παρά ποτέ μια πολιτική που να γεννά ακόμα περισσότερα στοιχεία και που να βασίζεται στην εμπειρία που έχουμε αποκομίσει. Η επιστήμη της συμπεριφοράς έχει ακόμα πολλά να μας διδάξει, πολλές πρωτότυπες ιδέες να μας προτείνει. Η κυβερνητική πολιτική αλλαγής συμπεριφορών πρέπει άρα να είναι ευρηματική και προσαρμοστική, για να διαπιστώσει τι είναι αποτελεσματικό ενώπιον αυτής της τοπικής, εθνικής και παγκόσμιας πρόκλησης. Συμπερασματικά, ως δίδαγμα, ο πρώτος νόμος της αλλαγής συμπεριφορών είναι ο εξής: να καταστεί η αλλαγή εφικτή για τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ανθρώπων.
Απόδοση Βασίλης Πεσμαζόγλου
