Η κλιματική κρίση βλάπτει σοβαρά την υγεία

Ένας νέος όρος, το «κλιματικό εκθεσίωμα», περιγράφει το πώς το κλίμα επηρεάζει την υγεία μας. Διαβάστε τη συνέντευξη του διευθυντή και προέδρου ΔΣ του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΕΙΕ) Καθηγητή Δημοσθένη Σαρηγιάννη*.

Βλέπουμε ότι είστε διακομιστής ενός νέου όρου για τη σχέση της κλιματικής κρίσης με την ανθρώπινη υγεία.

Δ.Σ.: Φαντάζομαι πως αναφέρεστε στο  Κλιματικό Εκθεσίωμα, το οποίο χρησιμοποίησα σε πρόσφατο άρθρο μου στο ΒΗΜΑ.

Το εκθεσίωμα (σύνθετη λέξη που προέρχεται από το πάντρεμα των λέξεων «έκθεση» και  «ίωμα», που σημαίνει «το όλον, το σύνολο» – στα αγγλικά ο αντίστοιχος όρος είναι exposome, από τη λέξη «exposure» και την κατάληξη «-ome» – αφορά την αλληλεπίδραση του καθενός μας, καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, με διαφορετικούς εξωτερικούς και εσωτερικούς παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν τη φυσιολογική λειτουργία και κατάσταση του οργανισμού του.

Η αδιάκοπη αυτή έκθεση – ήδη από την ενδομήτρια ζωή μας, πριν καν δούμε το φως του «αφιλόξενου» πλέον κόσμου μας, ερχόμαστε αντιμέτωποι με πλήθος ενδογενών και εξωγενών παραγόντων που επηρεάζουν τη βιολογία και την υγεία μας – περιγράφηκε για πρώτη φορά ως όρος το 2005 από τον δρα Κρίστοφερ Γουάιλντ, επιδημιολόγο και διευθυντή εκείνη την εποχή του Διεθνούς Οργανισμού για την Έρευνα στον Καρκίνο (IARC) που υπάγεται στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ). Με δεδομένο όμως ότι ο πιο καταλυτικός από όλους τους παράγοντες που επηρεάζουν την κατάσταση του οργανισμού μας είναι το εξωτερικό περιβάλλον – είναι χαρακτηριστικό ότι, σύμφωνα με μελέτες, 70%-90% των χρόνιων παθήσεων, όπως τα χρόνια αναπνευστικά νοσήματα και ο διαβήτης, σχετίζονται με το περιβάλλον –, τα «φώτα» στρέφονται το τελευταίο διάστημα συγκεκριμένα στο κλιματικό εκθεσίωμα, στο πώς δηλαδή το κλίμα επηρεάζει την υγεία μας. Και είναι, κατά τους ειδικούς, υψίστης σημασίας να βρεθούν οι ακριβείς μηχανισμοί αυτής της σύνδεσης προκειμένου να προληφθούν στο μέλλον εκατομμύρια νέες περιπτώσεις νόσων, αλλά και προκειμένου να γίνεται καλύτερη διάγνωση και αντιμετώπιση των ήδη χτυπημένων από την κλιματική κρίση ασθενών.

Πως ήρθατε σε επαφή με τη νέα αυτή προσέγγιση;

Δ.Σ.: Η σημασία της «κατάδυσης» στο κλιματικό εκθεσίωμα είναι τόσο  μεγάλη ώστε πριν από μερικές ημέρες στις ΗΠΑ μπήκε στα σκαριά η δημιουργία ενός Εθνικού Συντονιστικού Κέντρου για το Εκθεσίωμα από τους υπευθύνους του αμερικανικού Εθνικού Ινστιτούτου για το Περιβάλλον και την Υγεία. Υπάρχει και μια διεθνής Συμβουλευτική Επιτροπή στην οποία έχω κληθεί να συμμετέχω.

Η κλιματική αλλαγή θέτει πρόσθετες απειλές για τη υγεία, πέραν δηλαδή μιας γνωστής ήδη λίστας νόσων και κινδύνων από την εποχή της Βιομηχανικής Επανάστασης;

Δ.Σ.: Η κλιματική αλλαγή είναι ένα παγκόσμιο περιβαλλοντικό πρόβλημα που έχει συσχετιστεί με επιπτώσεις στην υγεία, οι οποίες αφορούν κυρίως τις εποχικές αλλεργίες, τις καρδιαγγειακές και αναπνευστικές παθήσεις αλλά και τις νευροεκφυλιστικές παθήσεις, μέσω διαφόρων μηχανισμών. Επίσης, οι σοβαροί καύσωνες, οι οποίοι γίνονται όλο και πιο συχνοί και μακροχρόνιοι, αλλά και  πιο έντονοι, έχουν συνδεθεί με αυξημένη θνησιμότητα. Επιπλέον, η κλιματική αλλαγή θέτει πρόσθετες απειλές που σχετίζονται με τις μεταδοτικές ασθένειες, ενώ ταυτόχρονα τα ακραία καιρικά φαινόμενα συχνά οδηγούν σε υλικές καταστροφές που έχουν ως αποτέλεσμα τραυματισμούς, ακόμη και θανάτους, καθώς και σε διακοπή των ιατρικών υπηρεσιών – επηρεάζοντας αρνητικά κρίσιμες υποδομές όπως τα νοσοκομεία. Εν ολίγοις, η κλιματική αλλαγή είναι σε θέση να επηρεάσει την ανθρώπινη υγεία μέσω διαφόρων κλιματικών παραγόντων και οδών έκθεσης.

Πιο συγκεκριμένα, ποιες είναι οι λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού που μπορεί να επηρεαστούν;

Δ.Σ.: Το κλιματικό εκθεσίωμα αποτελούσε πάντα, αλλά στις μέρες μας αποτελεί ακόμη περισσότερο, ισχυρό ως και καταλυτικό παράγοντα της υγείας (ή μη) του πληθυσμού, πλήττοντας διαφορετικούς μηχανισμούς της λειτουργίας του ανθρώπινου οργανισμού. Ένας από τους κυριότερους αφορά τη λειτουργία του εγκεφάλου και των αγγείων. Οι ακραίες θερμοκρασίες που οφείλονται στην κλιματική αλλαγή φαίνεται να αυξάνουν τη συχνότητα και τη θνητότητα από συγκεκριμένους υποτύπους εγκεφαλικών επεισοδίων. Παράλληλα, οι αυξημένες θερμοκρασίες του περιβάλλοντος οδηγούν σε οξεία γνωστική εξασθένηση και μακροπρόθεσμα επιδεινώνουν την κατάσταση των ασθενών που πάσχουν από νευροεκφυλιστικές διαταραχές.

Τα αυξημένα επίπεδα φλεγμονής εξαιτίας της κλιματικής κρίσης δεν κάνουν όμως διακρίσεις – πλήττουν ολόκληρο τον οργανισμό και, μεταξύ άλλων, «κόβουν την ανάσα». Το αυξημένο επίπεδο φλεγμονής στον οργανισμό επιτείνει την εμφάνιση άσθματος, κάτι που επιδεινώνεται από την επέκταση της περιόδου με αυξημένη γύρη λόγω υψηλών θερμοκρασιών και από την έκθεση σε αυξημένα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης, η οποία με τη σειρά της επηρεάζεται από τις αλλαγές στη θερμοκρασία, στην υγρασία του αέρα και στην κίνηση του ανέμου.

Υπάρχουν κι άλλες ασθένειες που μπορεί να αποδοθούν σε κλιματικούς παράγοντες, και μάλιστα σε βάθος χρόνου;

Δ.Σ.: Ο κατάλογος των επαπειλούμενων δεινών δεν σταματά στα παραπάνω. Ο συνδυασμός υψηλών επιπέδων οξειδωτικού στρες και φλεγμονής οδηγεί και σε διαταραχές στη σηματοδότηση της ινσουλίνης, φαινόμενο που συνδέεται με την ανάπτυξη παχυσαρκίας, με αυξημένα επίπεδα σακχάρου και λιπιδίων στο αίμα, αλλά και με αρτηριοσκλήρυνση. Αυτοί οι βιοχημικοί μηχανισμοί μπορούν να οδηγήσουν σε σακχαρώδη διαβήτη, σε υπερλιπιδαιμία, σε υπέρταση και σε καρδιαγγειακή νόσο, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο στον οποίο εγκλωβίζεται ο παγκόσμιος πληθυσμός.

Ο φαύλος αυτός κύκλος δυστυχώς θα μεγαλώνει, όπως όλα δείχνουν, στα χρόνια που έρχονται, περιλαμβάνοντας ολοένα και περισσότερες συσχετίσεις μεταξύ του… κακού κλίματος και διαφορετικών νόσων. Καθώς οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην ανθρώπινη υγεία δείχνουν ήδη να παρουσιάζουν εκθετική αύξηση, η μελέτη του κλιματικού εκθεσιώματος αποδεικνύεται πιο επιτακτική από ποτέ. Διότι αν δεν εμβαθύνουμε στα πώς και στα γιατί της επίδρασης του κλίματος στην υγεία, δεν θα βάλουμε ποτέ τελεία στα καυτά ερωτηματικά πίσω από τα οποία κρύβονται εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές.

Υπάρχει συνέργεια με τα φαινόμενα ατμοσφαιρικής ρύπανσης;

Δ.Σ.: Άμεσα συνδεδεμένη με τις υψηλές θερμοκρασίες είναι και η ατμοσφαιρική ρύπανση. Η ατμοσφαιρική ρύπανση αυξάνει τη συχνότητα εμφάνισης και το ποσοστό θνητότητας εξαιτίας ισχαιμικών και εγκεφαλικών επεισοδίων. Προκαλεί επίσης γνωστική έκπτωση και αυξάνει τον κίνδυνο ανάπτυξης άνοιας και νόσου Αλτσχάιμερ μέσω της αύξησης των επιπέδων του β αμυλοειδούς – της πρωτεΐνης που συσσωρεύεται σε μορφή πλακών στον εγκέφαλο των ασθενών με Αλτσχάιμερ και ενοχοποιείται για τα συμπτώματα που εμφανίζουν – καθώς και μέσω της ενεργοποίησης των μικρογλοιακών κυττάρων». Τα μικρογλοιακά κύτταρα είναι οι «εργάτες συντήρησης» του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος, κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος του εγκεφάλου που έχουν ως καθήκον την προστασία του από εξωτερικούς εχθρούς και από νόσους μεταξύ των οποίων και η Αλτσχάιμερ. Ωστόσο, όταν υπερενεργοποιούνται, μπορούν να προκαλέσουν βλάβες που συνδέονται με την άνοια.

Ο κεντρικός κοινός μηχανισμός που κρύβεται πίσω από την επίδραση της κλιματικής αλλαγής και της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στο εγκεφαλοαγγειακό και στο καρδιαγγειακό σύστημα είναι το οξειδωτικό στρες. Τόσο η υπερθέρμανση του πλανήτη όσο και η ατμοσφαιρική ρύπανση προκαλούν αλλαγές στο καρδιαγγειακό και στο εγκεφαλοαγγειακό σύστημα, ευνοώντας τη δημιουργία ενός προθρομβωτικού περιβάλλοντος και αυξάνοντας έτσι τελικά την επίπτωση αλλά και τη θνητότητα από ισχαιμικά εγκεφαλικά επεισόδια. Οι κλιματικές συνθήκες που βιώνουμε, καθώς και τα αυξημένα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης προκαλούν επίσης φλεγμονή στον εγκέφαλο, η οποία οδηγεί σε θάνατο (απόπτωση) των νευρώνων και των γλοιακών κυττάρων, καθώς και σε εναποθέσεις πλακών β-αμυλοειδούς και νευροϊνιδίων στον εγκέφαλο, αυξάνοντας τη συχνότητα νευροεκφυλιστικών διαταραχών, αλλά και τα ποσοστά θανάτου εξαιτίας τους.

Ποια είναι τα πιο ευάλωτα στρώματα του πληθυσμού;

Δ.Σ.: Μια βασική διάσταση της αλληλεπίδρασης μεταξύ της κλιματικής αλλαγής και της ανθρώπινης υγείας είναι η χρονική. Η κλιματική αλλαγή είναι μια μακροχρόνια διαδικασία σε παγκόσμια και περιφερειακή κλίμακα με σημαντική χρονική διακύμανση. Έτσι, η κατανόηση και η αξιολόγηση της αλληλεπίδρασης μεταξύ του μεταβαλλόμενου κλίματος και της ανθρώπινης υγείας, η ανάλυση του κλιματικού εκθεσιώματος, πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψιν το  χρονοδιάγραμμα των πολλαπλών εκθέσεων που επηρεάζουν τον ανθρώπινο πληθυσμό και τον τρόπο με τον οποίο αυτές επηρεάζονται ή καθορίζονται από την κλιματική αλλαγή.

Πρέπει όμως η σωστή ανάλυση των κλιματικών επιδράσεων στην υγεία να λαμβάνει υπ’ όψιν και άλλη μία σημαντική παράμετρο: το ότι η κλιματική αλλαγή δεν είναι… δημοκρατική και ισότιμη. Οι κίνδυνοι δεν κατανέμονται ισότιμα σε όλα τα κοινωνικο-οικονομικά ή δημογραφικά στρώματα – η τρωτότητα της υγείας των διαφόρων υπο-ομάδων του πληθυσμού ποικίλλει σημαντικά, καθιστώντας έτσι αναγκαία τη συνεκτίμηση των κοινωνικο-οικονομικών, δημογραφικών και κοινωνικο-γεωγραφικών χαρακτηριστικών του πληθυσμού κατά την αξιολόγηση των επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης στην υγεία και των δράσεων που αναλαμβάνουμε για την αντιμετώπιση ή την προσαρμογή σε αυτή.

Οι αρμόδιοι πρέπει να διασφαλίζουν ότι οι παρεμβάσεις που σχεδιάζουν για τη βελτίωση των δεικτών της κλιματικής αλλαγής αλλά και της ατμοσφαιρικής ρύπανσης θα κατανέμονται ισότιμα στα διαφορετικά κοινωνικά στρώματα, αλλά και στους κατοίκους  διαφορετικών γεωγραφικών περιοχών, ώστε να έχουν το μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα. Για παράδειγμα, ο στόχος της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Πράσινη Συμφωνία, ο οποίος προβλέπει τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου κατά 55% σε σχέση με τα επίπεδα του 1990, θα έχει μεγάλα συν-οφέλη για την ανθρώπινη υγεία. Η δυνατότητα να λαμβάνεται υπ’ όψιν το πώς τα μέτρα μετριασμού θα μπορούσαν επίσης να μειώσουν την ατμοσφαιρική ρύπανση και, συνεπώς, πώς θα μπορούσαν να επηρεάσουν την ποιότητα του αέρα (η οποία θα ήταν δυνατόν να βελτιωθεί με μέτρα από-ανθρακοποίησης, όπως ο εξηλεκτρισμός των μεταφορών) είναι και αυτή καθοριστικής σημασίας για την αξιολόγηση των επιπτώσεων στην ανθρώπινη υγεία από τις δράσεις ενάντια στην κλιματική αλλαγή. Και σε αυτό το πλαίσιο πρέπει να μετρήσουμε πόσα και ποια θα είναι τα οφέλη – μέσω της τεχνολογίας, των διαθέσιμων πόρων  και των πολιτικών – για τις διαφορετικές ομάδες του πληθυσμού σε τοπικό αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο.

---

*O Δημοσθένης Σαρηγιάννης είναι Καθηγητής Περιβαλλοντικής Μηχανικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), διευθυντής και πρόεδρος ΔΣ του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΕΙΕ).