Δύο εμπειρογνώμονες του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος μιλούν αποκλειστικά στο clima21 για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην ανθρώπινη υγεία και τους τρόπους ανταπόκρισης που διαθέτουν οι ευρωπαϊκές κοινωνίες.

Οι επιπτώσεις της Κλιματικής Αλλαγής και ο τρόπος με τον οποίο οι κοινωνίες μας μπορούν να προετοιμαστούν καλύτερα απέναντι στις απειλές και τους κινδύνους αποτελούν βασικούς τομείς εργασίας για τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος. Με την ευκαιρία της δημοσίευσης δυο νέων εκθέσεων (βλ. στο τέλος του κειμένου) επικοινωνήσαμε με δυο ειδικούς, την Ine Vandecasteele και την Aleksandra Kazmierczak, οι οποίες απάντησαν συγκεκριμένα στο πώς μπορούμε να εντοπίσουμε τους αναδυόμενους κλιματικούς κινδύνους για την υγεία από πλημμύρες, ξηρασίες και την κακή ποιότητα νερού και πώς μπορούμε να βελτιώσουμε την προσαρμογή (mitigation), ενισχύοντας παράλληλα την ανθεκτικότητα (resilience) των πόλεων.

Πώς οι κίνδυνοι από την Κλιματική Κρίση και ειδικότερα οι πλημμύρες, οι ξηρασίες και η ποιότητα του νερού συνδέονται με τα θέματα υγείας;

Η κοινωνία μας είναι πολύ εκτεθειμένη στους κλιματικούς κινδύνους, όπως πλημμύρες, λειψυδρία και κακή ποιότητα νερού. Ένας στους οκτώ Ευρωπαίους ζει αυτή τη στιγμή σε περιοχές που είναι δυνητικά επιρρεπείς σε πλημμύρες ποταμών. Ενώ πολλές από αυτές τις περιοχές διαθέτουν αντιπλημμυρικά συστήματα, το επίπεδο ασφάλειας που προσφέρουν ποικίλλει. Οι πλημμύρες όχι μόνο έχουν ως αποτέλεσμα θανάτους (σχεδόν 5.600 άτομα έχασαν τη ζωή τους άμεσα ως αποτέλεσμα πλημμυρών τις τελευταίες 4 δεκαετίες) και τραυματισμούς, αλλά προκαλούν επίσης άγχος όπως επίσης και διαταραχές μετατραυματικού στρες και κατάθλιψης για τους πληγέντες.

Οι πλημμύρες μπορούν επίσης να προκαλέσουν ρύπανση: σχεδόν το 15% των βιομηχανικών εγκαταστάσεων στην Ευρώπη βρίσκονται σε πιθανές περιοχές επιρρεπείς στις πλημμύρες των ποταμών. Εκτιμάται ότι 650.000 συνδυασμένες υπερχειλίσεις υπονόμων σε όλη την Ευρώπη επιδεινώνουν την ποιότητα του νερού μετά από έντονες βροχοπτώσεις.

Το μόνιμο υδατικό στρες επηρεάζει ήδη το 30% των ανθρώπων στη νότια Ευρώπη. Οι περιορισμοί στην κατανάλωση του νερού —που ισχύουν ήδη σε ορισμένες περιοχές— και οι αναπόφευκτες αυξήσεις των τιμών καθώς τα αποθέματα εξαντλούνται  μπορεί να επηρεάσουν την ικανότητα των φτωχότερων ή μεγαλύτερων νοικοκυριών να καλύψουν τις ανάγκες για υγιεινή διαβίωση. Επιπλέον, οι παρατεταμένες περίοδοι ξηρού και ζεστού καιρού διευκολύνουν την εξάπλωση των πυρκαγιών – και πάλι, κυρίως στη νότια Ευρώπη – αλλά όλο και περισσότερο σε άλλες περιοχές. Οι πυρκαγιές, εκτός από τους άμεσους κινδύνους, μπορεί να προσβάλλουν τους οργανισμούς και τα οικοσυστήματα μέσω της έκθεσης στις επιβλαβείς χημικές ουσίες του καπνού της πυρκαγιάς, με οξείες και μακροχρόνιες επιπτώσεις.

Η ποιότητα του πόσιμου νερού και της κολύμβησης, παρόλο που γενικά στην Ευρώπη είναι καλή, βρίσκεται επίσης σε κίνδυνο. Η άνοδος της θερμοκρασίας του αέρα και του νερού διευκολύνει την ανάπτυξη παθογόνων, αυξάνοντας τον κίνδυνο υδατογενών ασθενειών. Οι χαμηλές ροές κατά τις περιόδους ξηρασίας έχουν ως αποτέλεσμα υψηλότερες συγκεντρώσεις ρύπων και χημικών ουσιών, που απαιτούν δαπανηρή επεξεργασία των λυμάτων. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια ξηρών και θερμών περιόδων, η άνθηση κυανοβακτηρίων σε νερά πλούσια σε θρεπτικά συστατικά μπορεί να απειλήσει την ποιότητα του νερού.

Είναι αυτό ένα αυξανόμενο πρόβλημα;

Ναι. Η κλιματική αλλαγή συμβαίνει εδώ και τώρα. Τα πρότυπα (patterns) των βροχοπτώσεων αλλάζουν και προβλέπεται να συνεχίσουν να αλλάζουν, με πολύ έντονες βροχοπτώσεις – κύριος λόγος για τις πλημμύρες – να γίνονται πιο πιθανές σε όλη την Ευρώπη. Η στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει κατά μήκος των περισσότερων ευρωπαϊκών ακτών, αυξάνοντας τα μεγέθη των παράκτιων πλημμυρών και ενισχύοντας τον κίνδυνο διείσδυσης άλατος στους υπόγειους υδροφορείς. Οι ξηρασίες και ο κίνδυνος πυρκαγιών θα αυξηθούν στο μέλλον στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, με τη νότια Ευρώπη να αποτελεί ένα ιδιαίτερο hotspot.

Ταυτόχρονα, τα τρέχοντα πρότυπα ανάπτυξης θέτουν όλο και περισσότερους ανθρώπους σε κίνδυνο: πάνω από 900.000 άνθρωποι μετακόμισαν από πιθανές περιοχές επιρρεπείς στις πλημμύρες μεταξύ 2011 και 2021! Οι ξηρασίες είναι πιθανό να αυξήσουν τον ανταγωνισμό για τους λιγοστούς υδάτινους πόρους μεταξύ της γεωργίας, της βιομηχανίας και της δημόσιας παροχής νερού.  

Διάφοροι νέοι κίνδυνοι εμφανίζονται σε ευρωπαϊκές περιοχές. Στη Νότια και Ανατολική Ευρώπη υπάρχει αυξανόμενος κίνδυνος να πολλαπλασιαστούν οι εστίες του ιού του Δυτικού Νείλου, λόγω των μεταβαλλόμενων προτύπων των βροχοπτώσεων οι οποίες προσελκύουν τα κουνούπια που μεταφέρουν τον ιό και καθιστούν πιο πιθανή τη μετάδοσή του μεταξύ ζώων και ανθρώπων. Οι αυξανόμενες μολυσματικές ασθένειες που προκαλούνται από τις υψηλές θερμοκρασίες του νερού περιλαμβάνουν επίσης τη μόλυνση με τα βακτήρια Vibrio που ζουν σε ζεστά νερά με χαμηλή αλατότητα, ιδιαίτερα κατά μήκος των ακτών της Βαλτικής και της Βόρειας Θάλασσας.

Άλλοι αναδυόμενοι κίνδυνοι για την ανθρώπινη υγεία περιλαμβάνουν την κινητοποίηση χημικών και δυνητικά παθογόνων παραγόντων λόγω της απόψυξης του μόνιμου πάγου στη Βόρεια Ευρώπη και της δηλητηρίασης από ψάρια Ciguatera, ιδίως  γύρω από τα Κανάρια Νησιά, τη Μαδέρα και τη Δυτική Μεσόγειο.

Ποιες είναι οι βασικές ενέργειες που θα μπορούσαν να γίνουν για  την πρόληψη περαιτέρω επιπτώσεων στην υγεία;

Η αποτελεσματική πρόληψη των κινδύνων για την υγεία από τις πλημμύρες, τη λειψυδρία και την υποβάθμιση της ποιότητας του νερού λόγω του μεταβαλλόμενου κλίματος απαιτεί δράση από πολλούς παράγοντες. Για να δώσουμε μερικά παραδείγματα, ο τομέας της υγείας πρέπει να είναι καλύτερα προετοιμασμένος να αντιμετωπίσει προβλήματα που σχετίζονται με το κλίμα στο μέλλον, μέσω της προσαρμογής των εγκαταστάσεων υγειονομικής περίθαλψης σε ακραία καιρικά φαινόμενα, καλύτερη εκπαίδευση και κατάρτιση του προσωπικού, καθώς και ετοιμότητα για αντιμετώπιση μεγαλύτερης ζήτησης υγειονομικής περίθαλψης λόγω τραυματισμών, αυξημένης συχνότητας μολυσματικών ασθενειών ή προβλημάτων ψυχικής υγείας.

Πέρα από τον τομέα της υγείας, ο χωροταξικός σχεδιασμός που θα λαμβάνει υπόψη τον παράγοντα του κλίματος και τα ανθεκτικά δομημένα περιβάλλοντα είναι το κλειδί για τη μείωση της έκθεσης των ανθρώπων σε κινδύνους που σχετίζονται με το νερό λόγω των μεταβολών στο κλίμα. Θα πρέπει να αποφύγουμε νέα ή περαιτέρω ανάπτυξη σε περιοχές κινδύνου και να εφαρμόσουμε λύσεις που βασίζονται στη φύση, όπως τεχνητοί  υγρότοποι ή βιώσιμα συστήματα αποστράγγισης που υποστηρίζουν τον φυσικό κύκλο του νερού. Θα πρέπει επίσης να δώσουμε προτεραιότητα στον σχεδιασμό κτιρίων για να διασφαλίσουμε την ανθεκτικότητά τους σε πλημμύρες, πυρκαγιές και ξηρασίες. Μακροπρόθεσμα, μπορεί να εξεταστεί η μετεγκατάσταση πληθυσμών μακριά από πλημμυρικές λεκάνες, περιοχές επιρρεπείς σε πυρκαγιές και τοποθεσίες με έλλειψη νερού.

Τι ρόλο μπορούν να παίξουν οι πόλεις για την καλύτερη προστασία των πολιτών και τη βελτίωση της ανθεκτικότητας;

Οι πόλεις έχουν να διαδραματίσουν κρίσιμο ρόλο όχι μόνο στην προστασία των πολιτών τους, αλλά και στη διασφάλιση της συνολικής, μακροπρόθεσμης ανθεκτικότητας στο κλίμα, δηλαδή της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας. Οι τριπλές κρίσεις της κλιματικής αλλαγής, της απώλειας βιοποικιλότητας και της ρύπανσης συνδέονται μεταξύ τους και ενισχύονται, ενώ οι επιπτώσεις επιδεινώνονται ακόμη περισσότερο σε πυκνοδομημένες και πυκνοκατοικημένες αστικές περιοχές.

Με έναν αυξανόμενο αριθμό ανθρώπων που ζουν σε αστικές περιοχές, οι πόλεις έχουν την ευθύνη και την επείγουσα υποχρέωση να δράσουν, αλλά έχουν επίσης και τη δυνατότητα να είναι πραγματικοί οδηγοί αλλαγής. Οι πόλεις μπορεί να θέσουν πιο φιλόδοξους στόχους για το κλίμα σε σύγκριση με όσους τίθεται σε εθνικό επίπεδο, και ήδη το 51% των μεγαλύτερων πόλεων της Ευρώπης έχουν πλέον ειδικά τοπικά σχέδια δράσης για το κλίμα με σαφείς στόχους για την προσαρμογή.

Οι πόλεις μπορούν να σχεδιάσουν έργα προσαρμογής σε συγκεκριμένες, τοπικές κλιματικές συνθήκες και να λάβουν υπόψη τις τοπικές ανάγκες, την ευαισθητοποίηση του κοινού και τον πολιτισμό. Η κοινοτική δέσμευση αναγνωρίζεται ως ένας από τους κύριους παράγοντες επιτυχούς προσαρμογής, και η κοινότητα/αυτοδιοίκηση είναι το επίπεδο διακυβέρνησης στο οποίο αυτό γίνεται καλύτερα. Οι πόλεις σε όλη την Ευρώπη έχουν πολύ διαφορετικά περιβάλλοντα, ικανότητες και εμπειρίες, και βρίσκονται σε πολύ διαφορετικά στάδια ετοιμότητας προσαρμογής, αλλά οι περισσότερες ήδη αναλαμβάνουν κάποια μορφή δράσης.

Μπορείτε να αναφέρετε μερικά καλά παραδείγματα έργων αστικής προσαρμογής;

Οι πολιτικές και τα μέτρα προσαρμογής στοχεύουν στην αύξηση της ανθεκτικότητας στο κλίμα. Στις αστικές περιοχές τα μέτρα μπορεί να περιλαμβάνουν ενέργειες για την αύξηση της διείσδυσης πλεονάζοντος βρόχινου νερού στο έδαφος, τον φυσικό δροσισμό, την αποφυγή κατασκευών σε περιοχές υψηλού κινδύνου, την ενημέρωση του πληθυσμού, την πρόβλεψη αποζημιώσεων και την ανάπτυξη δικτύων κοινωνικής υποστήριξης. Καλά παραδείγματα έργων προσαρμογής προέρχονται συνήθως από πόλεις με διαρκή πολιτική υποστήριξη και χρηματοδότηση και έντονη συμμετοχή των πολιτών στα κοινά.

Στο Πόζναν της Πολωνίας, ένα πρόγραμμα χώρων αναψυχής μετατρέπει τις παιδικές χαρές σε πολυλειτουργικούς χώρους πρασίνου ανοιχτούς στο κοινό, εστιάζοντας στην οικολογική εκπαίδευση και την ευαισθητοποίηση σχετικά με τη σημασία της φύσης. Παρόμοια με το έργο OASIS στο Παρίσι , επιτρέπει σε πρόσθετους χώρους πρασίνου να είναι ανοιχτοί στο κοινό για να μπορούν να προστατευτούν κατά τη διάρκεια του καύσωνα. Ένα άλλο παράδειγμα που μπορούμε να αναφέρουμε είναι στην πόλη της Γάνδης, στο Βέλγιο, η οποία ήδη περιορίζει τη νέα κατασκευή κτιρίων με απαίτηση «καθαρών μηδενικών εκπομπών» — έτσι ώστε εάν πρόκειται να εγκριθεί μια νέα κατασκευή, μια ισοδύναμη περιοχή της πόλης πρέπει να είναι μη ασφαλτοστρωμένη ή να μετατραπεί ξανά σε χώρο πρασίνου.

Θα είναι αρκετά αυτά τα έργα εν μέσω αυξανόμενων κλιματικών κινδύνων για τη μείωση των αρνητικών επιπτώσεων;

Δυστυχώς όχι, ενώ είναι πολύ σημαντικά σε τοπικό επίπεδο , θα έχουν περιορισμένο αντίκτυπο, εκτός εάν αναβαθμιστούν μαζικά και ενσωματωθούν σε ευρύτερα σχέδια. Καταρχάς, πρέπει να γίνει ό,τι είναι δυνατό για να επιτευχθούν οι στόχοι μετριασμού των επιπτώσεων που συνδέονται με την αναθεώρηση των σημερινών μη βιώσιμων προτύπων κατανάλωσης και παραγωγής. Εάν αυτό δεν γίνει, τότε οι κλιματικές επιπτώσεις στο μέλλον θα ξεπεράσουν κατά πολύ οτιδήποτε διαχειρίσιμο με ενέργειες προσαρμογής.

Για παράδειγμα, το 91% των πόλεων περιλαμβάνουν κάποια μορφή λύσεων που βασίζονται στη φύση στα σχέδια προσαρμογής τους, αναγνωρίζοντας τα πολλά συν-οφέλη των αστικών χώρων πρασίνου και νερού. Ωστόσο, λόγω του μεγέθους των σημερινών και αναμενόμενων μελλοντικών επιπτώσεων στο κλίμα, αυτές οι ενέργειες από μόνες τους πιθανότατα δεν θα είναι αρκετές για να μειώσουν σημαντικά τις αρνητικές επιπτώσεις, ακόμη και σε τοπικό επίπεδο. Θα πρέπει ακόμη να συνδυαστούν με φυσική υποδομή, καθώς και αποτελεσματικά συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης, μέτρα διακυβέρνησης και μέτρα οικονομικά.

Η προσαρμογή μπορεί να βοηθήσει στη μείωση των τοπικών τρωτών σημείων, αλλά ο τρέχων ρυθμός αποδοχής των ενεργειών δεν θα είναι αρκετός. Ενώ η σημασία της προσαρμογής αναγνωρίζεται ολοένα και περισσότερο στην Ευρώπη, πρέπει να γίνει δεκτή σε όλους τους τομείς και σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης για να προετοιμαστούν οι κοινωνίες μας να αντιμετωπίσουν τις τρέχουσες και μελλοντικές επιπτώσεις που σχετίζονται με το κλίμα. Η συμμετοχή των ομάδων πολιτών και του ιδιωτικού τομέα, ώστε να γίνουν δυνατές ευρύτερες επενδύσεις στην προσαρμογή και τη συντήρηση των έργων, θα μπορούσε να αποδειχθεί καθοριστική. Η ενσωμάτωση των αναγκών προσαρμογής, ιδίως στους τομείς που επηρεάζονται περισσότερο, όπως το νερό και η υγεία, θα ήταν επίσης ένα σημαντικό βήμα προόδου.

Για τα παραπάνω θέματα μπορείτε να μάθετε περισσότερα στις δυο πρόσφατες εκθέσεις του ΕΟΠ 

  1. Απόκριση στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην ανθρώπινη υγεία στην Ευρώπη: εστίαση στις πλημμύρες, τις ξηρασίες και την ποιότητα του νερού:  https://www.eea.europa.eu/publications/responding-to-climate-change-impacts

Η Aleksandra Kazmierczak είναι Ειδική σε θέματα Κλιματικής Αλλαγής και Ανθρώπινης Υγείας

Η Ine Vandecasteele είναι Ειδική στο Κλίμα και την Αστική Προσαρμογή

Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος (ΕΟΠ) είναι φορέας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μαζί με το δίκτυο Eionet (European Environment Information and Observation Network) παρέχει γνώση και δεδομένα για την επίτευξη βιωσιμότητας στην Ευρώπη.