Η φαντασιακή οικολογία – Η επιστήμη της εκ νέου γοητείας

«Χρειαζόμαστε μια κοινοτική αλλαγή στο όραμα, μια κοινότητα πνευματικών οικολόγων»—Μπέκα Τάρνας

της Μπρουκ Ουίλιαμς

Η μικρή λιβελούλα μού εμφανίστηκε ξαφνικά σε ένα όνειρο καθώς κοιμόμουν έξω ένα φθινοπωρινό απόγευμα, ακουμπισμένος σε έναν βράχο με θέα στον Ειρηνικό Ωκεανό. Το έντομο ήταν εμβληματικό, παραδοσιακό, σαν χαραγμένο σε μια τέλεια γκρίζα πέτρα που είχα σηκώσει από τα βάθη ενός ορυχείου πυρίμαχων υλικών. Ξύπνησα, και επιστρέφοντας βιαστικά εκεί όπου επρόκειτο να ξεκινήσει ένα σεμινάριο, παρατήρησα τις γαλάζιες λιβελούλες να πετούν σε σμήνη γύρω από μια συστάδα από ψαθόχορτα που ξεφυτρώνουν στην άκρη του μικρού ρέματος. «Τι όμορφα», είπα δυνατά, θαυμάζοντας το σώμα τους με τις λαμπερές ιπτάμενες  βελόνες. «Δεν το είχες προσέξει, είπε ένας φίλος που μ’ άκουσε, «ήταν εκεί όλη την εβδομάδα». Η ερώτησή του με έκανε να σταματήσω. Σίγουρα, πρέπει να είχα δει αυτές τις λιβελούλες, αλλά δεν τις είχα προσέξει. Ξαφνικά κατάλαβα βαθιά μέσα μου ότι ευθυνόταν το όνειρό μου. Τώρα όμως, ο εσωτερικός και ο εξωτερικός μου κόσμος συντονίστηκαν σε ένα νέο σύνολο. Τόσο βαθιά ήταν αυτή η στιγμή, αυτό το θεμελιώδες ξύπνημα, που σήμανε για μένα το τέλος μιας ζωής και την αρχή μιας άλλης.

Μολονότι η οικολογία είναι μέρος της ταυτότητάς μου για περισσότερο από μισό αιώνα, μόλις πρόσφατα θεώρησα τον εαυτό μου φαντασιακό οικολόγο. Ανακάλυψα τον όρο μετά από χρόνια προσπαθειών να καταλάβω γιατί, αμέσως μετά το δυνατό όνειρο για μια λιβελούλα, άρχισα να τις βλέπω παντού, και πώς αυτό το όνειρο διέλυσε το φράγμα που χώριζε τους δυο εαυτούς μου.

Mundus imaginalis,ή «ο φανταστικός κόσμος», ήταν ο όρος που επινόησε ο Γάλλος φιλόσοφος Henry Corbin κατά τη διάρκεια των μελετών του για την Περσική μυστικιστική παράδοση του ένατου αιώνα, αλλά ο σύγχρονος κόσμος τον έχει σε μεγάλο βαθμό ξεχάσει. Το φαντασιακό, πρέπει να επισημάνω, δεν είναι το ίδιο με το φανταστικό. Καταλαβαίνουμε ότι τα φανταστικά πράγματα δεν είναι υπαρκτά, είναι μια συνήθης διαδικασία του νου προσομοίωσης της πραγματικότητας, αλλά το φαντασιακό υπάρχει σε μια άλλη σφαίρα. Είναι μια μορφή πραγματικότητας, η οποία, σύμφωνα με τη φιλόσοφο και κοσμολόγο Becca Tarnas, είναι «ένα όργανο αντίληψης». Γράφει, «Η φαντασία είναι η ενοποιητική αρχή που διαπερνά την ψυχή, τη Γη και τον κόσμο, ένα μέσο για την αντίληψη των σχέσεων μεταξύ των πραγμάτων». Και έτσι, ο φαντασιακός κόσμος δεν είναι φανταστικός, αλλά είναι αυτό που θα μπορούσατε να πείτε μαγεμένος. Οι περισσότεροι πολιτισμοί σε μεγάλο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας συμμερίστηκαν αυτή την άποψη, σε κάποιο βαθμό, μέχρι που εμείς οι σύγχρονοι άνθρωποι εξηγήσαμε, μειώσαμε, αντικειμενοποιήσαμε και εμπορευματοποιήσαμε τον κόσμο και τα πάντα σε αυτόν.

Αν και ορισμένοι προτείνουν ότι ο φαντασιακός κόσμος είναι μια γέφυρα που συνδέει τη συνηθισμένη και τη μη συνηθισμένη πραγματικότητα, πιστεύω ότι επιπλέον περιέχει το πλήρες φάσμα χωρίς σύνορα όλων των πραγματικοτήτων ταυτόχρονα. Κατ’ αναλογία δηλαδή με τον όρο οικολογία η οποία αναφέρεται στον τρόπο που οι οργανισμοί σχετίζονται μεταξύ τους και το περιβάλλον τους, τα πάντα ως μέρος του συνόλου. Κατ’ επέκταση, μπορούμε να δούμε το όραμα του Tarnas για το φαντασιακό ως ένα κρίσιμο οικολογικό ισοδύναμο που συνδέει τους οργανισμούς με τρόπους που υπερβαίνουν την παρατήρηση και την επιστημονική κατανόηση. Μια ανυψωμένη μορφή συνείδησης.

Η αγάπη μου για την άγρια φύση ξεκίνησε με μια τρελή δίψα να βυθιστεί στο μεδούλι της ζωής μέσω της έντονης, ενεργητικής βύθισης σε άγρια τοπία—τα βουνά της Αλάσκας, τα οικεία φαράγγια και τις άπειρες εκτάσεις του οροπεδίου του Κολοράντο. Σπούδασα βιολογία στο κολέγιο, περνώντας μήνες κάθε φορά κάνοντας επιτόπια έρευνα σε δυτικές ερήμους, αποκτώντας διάφορες δεξιότητες και συνήθειες, αλλά κυρίως μαθαίνοντας πώς να προσέχω: περιμένοντας ακίνητος το σούρουπο για το ξετύλιγμα της ιερής Datura (Datura stramonius, δηλητηριώδες φυτό των βουνών), ελπίζοντας να πιάσω τον επικονιαστικό σκόρο πάνω στην πράξη, να χαρτογραφήσω τη επικράτεια της σαύρας Cnemidophorus παρατηρώντας πώς διάφορα είδη αρουραίων καγκουρό αναζητούν εκ περιτροπής τροφή κατά τη διάρκεια της νύχτας,  μαθαίνοντας τα πουλιά από το πέταγμα τους. Πήρα αυτές τις μελέτες για την άγρια ζωή πολύ προσωπικά και μαζί —με τη βοήθεια του ονείρου μου— άρχισα να εσωτερικεύω αυτό που προηγουμένως ήταν εξωτερικό. (Δηλαδή, εγώ εκτός από τη φύση έγινα μέρος της φύσης.)

Ένας Καναδός συνάδελφος, ο Kevin Richtscheid με βοήθησε να κατανοήσω αυτήν την εξωτερική/εσωτερική εμπειρία. Στο δοκίμιό του το 2006, «Imaginal Ecology», περιγράφει τις παραδοσιακές απόψεις για τη φύση ως ένα «καθαρά υλικό φαινόμενο» – χωριστό από εμάς – ή τη φύση «ως ζωντανή παρουσία» που περιλαμβάνει εμάς τους ανθρώπους. Εκείνη την εποχή, εμπνεύστηκε από αυτό που έβλεπε ως τον περιορισμό της άποψης του περιβαλλοντικού κινήματος για τον ρόλο των ανθρώπων στον σύγχρονο κόσμο. Ο Κέβιν τώρα εργάζεται για την καναδική κυβέρνηση, επικεντρωμένος στη γεωπολιτική. «Μπορεί να υποστηρίξω», παραδέχτηκε πρόσφατα, «ότι η ώθηση προς αυτές τις σκέψεις είναι τώρα ισχυρότερη, σε αυτούς τους δύσκολους και ανησυχητικούς δηλαδή καιρούς».

Η τρέχουσα κοινωνική, πολιτική και κλιματική κατάσταση, μάς υπενθυμίζει διαρκώς ότι έχουμε εξαντλήσει τις διαθέσιμες πληροφορίες από τα συστήματα που δημιουργήσαμε χρησιμοποιώντας μια περιορισμένη γλώσσα και την όποια κατάσταση της συνείδησής μας.

Από τις απαρχές του, στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, το mainstream περιβαλλοντικό κίνημα έχει χρησιμοποιήσει κοινωνικές και πολιτικές στρατηγικές για να προσπαθήσει να προστατεύσει τον φυσικό κόσμο από επιβλαβείς πρακτικές και να προάγει τη βιωσιμότητα. Πιο πρόσφατα, το «κίνημα της οικολογίας» πρόσθεσε περισσότερη επιστημονική έρευνα στη συζήτηση, εστιάζοντας στα οικολογικά συστήματα και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ ζωντανών οργανισμών.

Έχουμε όμως αποτύχει υποθέτοντας ότι γνωρίζουμε όλα όσα έπρεπε να γνωρίζουμε για τον φυσικό κόσμο εξαρχής. Ο κόσμος που δημιουργήσαμε αλλάζει πολύ γρήγορα ώστε να τον διορθώσουμε (ή  να προσαρμοστούμε) με τους περιορισμένους πόρους και τη σκέψη που διαθέτουμε αυτήν τη στιγμή. Το θετικό είναι ότι οι πόροι που χρειαζόμαστε είναι προσβάσιμοι, παντού γύρω μας, όλη την ώρα. «Υπάρχουν πολλά περισσότερα στο παιχνίδι», λέει ο Kevin, «από όσα γνωρίζαμε μόνο μέσω της υλιστικής επιστήμης». Χρειάζεται μόνο να διευρύνουμε τη σκέψη μας.

Ο Κέβιν πιστεύει,, και συμφωνώ, ότι υπάρχει μια ευρύτερη εικόνα που συχνά μας λείπει, ριζωμένη στο φαντασιακό και τελικά στο πνεύμα. «Κάθε κρίση που αντιμετωπίζουμε είναι περισσότερο πνευματική παρά φυσική», λέει.

Τι θα γινόταν αν, για παράδειγμα, οι λιβελούλες μεταφέρουν τις ψυχές των νεκρών, όπως πιστεύουν πολλοί πολιτισμοί, και τι θα γινόταν επίσης  εάν αυτοί οι πρόγονοι θα ήθελαν πράγματι να μας καθοδηγήσουν; Τι θα γινόταν αν οι λιβελούλες είναι οι αγγελιοφόροι μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού μας κόσμου και τι θα γινόταν αν αυτός ο εσωτερικός κόσμος περιέχει πραγματικά ολόκληρη την εξελικτική μας ιστορία, συμπεριλαμβανομένων όλων όσων χρειάστηκε ποτέ το είδος μας για να σωθεί; Τι μπορεί να περιέχουν αυτά τα μηνύματα και πως θα τα διαβάζαμε αν εμφανίζονταν μπροστά μας;

Χωρίς αυτούς τους αγγελιοφόρους, ποιες είναι οι πιθανότητες μας;

Αν μπορούμε να επεκτείνουμε την άποψή μας για την οικολογία ώστε να συμπεριλάβουμε το φαντασιακό, θα μπορούσαμε επίσης να επεκτείνουμε τη φυσική ιστορία για να συμπεριλάβουμε όχι μόνο τα φυσικά στοιχεία και τις διαδικασίες, π.χ τη διατροφή, τον βιότοπο και τις συνήθειες ενός οργανισμού, αλλά και την ιστορική και πολιτιστική του σημασία, τις αρχετυπικές και συμβολικές του έννοιες.

Αυτή η ιδέα μιας διευρυμένης φαντασιακής φυσικής ιστορίας με βοήθησε να κατανοήσω την αλληλεπίδρασή μου με τις λιβελούλες. Όταν ρώτησα τον Kevin τι πιστεύει για αυτό, μου έθεσε μια μεγαλύτερη ερώτηση ως αντάλλαγμα: Γιατί έχει αποκλειστεί το κυρίως φαντασιακό; «Έχει κοιτάξει ποτέ η φυσική ιστορία πέρα από τη φυσική;» ρώτησε. “Πώς θα μπορούσε μια πιο γεμάτη φυσική ιστορία να προσπαθήσει να δείξει το αόρατο; Τι θα συμβεί αν η φαντασιακή οικολογία είναι κατά βάθος η βασική οικολογία;”

Τον καιρό αυτό ασχολούμαι με  τους περιορισμούς των λέξεων και την ανάγκη να θυμάμαι ότι δεν μπορούμε να αγνοήσουμε κάτι τόσο θαυματουργό απλώς και μόνο επειδή η γλώσσα μας είναι πολύ περιορισμένη για να το ονομάσουμε. Η εξάσκηση της εκτεταμένης κοσμοθεωρίας της φαντασιακής οικολογίας με φέρνει πιο κοντά σε αυτό το εγχείρημα.

Πηγή: Orion Magazine, April 2025