Θα ανακοπεί ο ιστορικός κύκλος που ξεκίνησε μετά το Μεσαίωνα, με Αναγέννηση και Διαφωτισμό; Ίσως, αν αρνητικά γεγονότα κάνουν την Ανθρωπότητα να απαρνηθεί πρόοδο και επιστήμη και να στραφεί σε στάσιμους θρησκευτικούς ολοκληρωτισμούς.

Πάντως, εις πείσμα πολλών δοξασιών, σήμερα οδεύει προς ένα νέο τεχνολογικό κόσμο, που θα χαρακτηρίζεται από εκτεταμένη ψηφιοποίηση, αυτοματισμούς και πλήρη εξηλεκτρισμό με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας.

Πολλές διεργασίες θα γίνουν ταχύτερες, φθηνότερες και πιο πράσινες. Μήπως η πορεία σκοντάψει στην εξάντληση φυσικών πόρων, αφού βασίζεται σε σπάνια υλικά, που η παραγωγή τους από ορυχεία εγείρει γεωπολιτικά και περιβαλλοντικά προβλήματα; Η ανθρώπινη επινοητικότητα καλείται να φτιάξει βιώσιμες  εναλλακτικές πηγές, μέσω κυκλικής οικονομίας και νέων τρόπων ζωής.

Η πράσινη και ψηφιακή μετάβαση είναι μια πρόταση για το μέλλον. Πρόταση αναπτυξιακή, αφού επιδιώκει την αειφόρο κάλυψη των υλικών αναγκών της Ανθρωπότητας. Βασίζεται στην άφθονη παραγωγή ενέργειας από πηγές που δεν επιβαρύνουν το κλίμα ούτε εκπέμπουν τοξικές ουσίες στο περιβάλλον. Tο 70% θα αντιστοιχεί σε αιολική και ηλιακή ενέργεια, ενώ βιομάζα, υδροηλεκτρικά, γεωθερμία και άλλες ΑΠΕ θα συνεισφέρουν μέχρι 30%. Για να φτιαχτούν όμως ανεμογεννήτριες και φωτοβολταϊκά, όπως εξ άλλου ηλεκτρικά αυτοκίνητα, μπαταρίες, πράσινο υδρογόνο, κινητά τηλέφωνα, υπολογιστές ή άλλες μοντέρνες ηλεκτρονικές συσκευές, χρειάζεται απαραιτήτως να αυξηθεί πολύ η χρήση ορισμένων υλικών, τα οποία έχουν έρθει στο προσκήνιο τα τελευταία χρόνια.

Ο φόβος εξάντλησης των πόρων

Πολλοί φοβούνται ότι η αειφόρος ανάπτυξη θα σκοντάψει σε ανυπέρβλητες δυσκολίες, καθόσον η παραγωγική διαδικασία παρουσιάζει ατέλειες. Προβάλλεται προπάντων η εκτίμηση πως η μετάβαση θα προσκρούσει στην έλλειψη των αναγκαίων σπάνιων υλικών. Γενικότερα, η Ανθρώπινη Οικολογία θεωρεί ότι το μέλλον θα καθορισθεί από την εξάντληση των φυσικών πόρων (Ατελέσφορη Οικολογία, The Book’s Journal, τ. 138, Ιανουάριος 2023).

Η ιδέα ξεκινά από τον Thomas Malthus. Η εκτίμησή του, που δημοσιεύθηκε  και ανατυπώθηκε έξι φορές μεταξύ 1798 και 1826, υποστήριζε πως η παραγωγή τροφίμων αυξάνεται με αριθμητική πρόοδο, ενώ ο ανθρώπινος πληθυσμός με γεωμετρική, άρα ο λιμός είναι αναπόφευκτος. Η πραγματικότητα τον διέψευσε πλήρως, π.χ. μεταξύ 1891 και 2007 στις ΗΠΑ, με εκμηχάνιση της γεωργίας και χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων, η παραγωγή τροφίμων κατ’ άτομο αυξανόταν 2% ετησίως. O Malthus αμφισβήτησε την αισιόδοξη οπτική του Adam Smith που υποστήριζε πως η βιομηχανική επανάσταση και το ελεύθερο εμπόριο εγγυώνται την ευημερία, παρά τις κυκλικές κρίσεις του καπιταλισμού. Ωστόσο, ο μαλθουσιανός πεσιμισμός επιβιώνει και ασκεί επιρροή.

Χριστιανικές ή άλλες αιρέσεις περιμένουν κάθε τόσο το τέλος του κόσμου, ενώ Μαρξιστές επί ενάμισι αιώνα προσδοκούν την κατάρρευση του καπιταλισμού σε κάθε κυκλική κρίση. Παραγνωρίζουν ότι το ποσοστό κέρδους αυξάνεται, ακολουθώντας την παραγωγικότητα, με κινητήρια δύναμη τις καινοτομίες που φέρνουν κατά κύματα η ελεύθερη αγορά και οι δομές της ανοιχτής κοινωνίας τις οποίες στηρίζει. Σύγχρονες απαισιόδοξες αναλύσεις εκτιμούν ότι μια αναπτυσσόμενη οικονομία θα σκοντάψει στους πόρους, άρα η συνεχής μεγέθυνση είναι αδύνατη και η ευημερία είναι εφικτή μόνο με λογική αποανάπτυξης. Δεν λαμβάνουν υπόψη τις τεχνολογικές δυνατότητες μετατροπής των μη ανανεώσιμων πόρων σε ανανεώσιμους, με ανακύκλωση, ανάκτηση ή επαναχρησιμοποίηση.  Η ελεύθερη οικονομία απαντά στον κίνδυνο της εξάντλησης με την τιμή στην αγορά, που είναι μια ιδιαίτερα αξιόπιστη ένδειξη της σπανιότητας ενός προϊόντος. Έτσι, κινητοποιούνται νέες δυνατότητες παραγωγής.

Τα υλικά της μετάβασης

Η προσπάθεια μετριασμού της κλιματικής αλλαγής, με περιορισμό της  αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη σε 1.5°C, απαιτεί παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ, πλήρη εξηλεκτρισμό και τεχνολογίες εξοικονόμησης. Συμβαδίζει με εκτεταμένη ψηφιοποίηση, ευρεία χρήση κινητών τηλεφώνων, υπολογιστών, αυτοματισμών και ηλεκτρικών αυτοκινήτων. Διάφορα υλικά με στρατηγική σημασία (ΥΣΣ) συνιστούν τους παράγοντες-κλειδιά ενός κόσμου υψηλής τεχνολογίας και καθαρής ενέργειας. Πολλά είναι σπάνια, οπότε η προμήθειά τους συνδέεται με πολύπλοκη στρατηγική. Η γεωπολιτική προσοχή που τους έχει δοθεί την τελευταία δεκαετία είναι πρωτοφανής στην ιστορία της οικονομικής σημασίας των εμπορικών αγαθών.

Σύμφωνα με πρόσφατες εκτιμήσεις, τα ΥΣΣ, που ως άγνωστες λέξεις εισχωρούν δυναμικά στο νέο λεξιλόγιο τεχνολογίας, οικονομίας και πολιτικής, αντιστοιχούν περίπου στο 1/3 του περιοδικού συστήματος των στοιχείων: λίθιο, βολφράμιο, κοβάλτιο, νικέλιο, μαγνήσιο, μαγγάνιο, φυσικός γραφίτης και μελλοντικά γραφένιο (δύο εναλλακτικές μορφές άνθρακα), γερμάνιο, βόριο, τιτάνιο, βισμούθιο, γάλλιο, άργυρος, τελλούριο, ίνδιο, κάδμιο, σελήνιο, ύττριο, μέταλλα της ομάδας του λευκοχρύσου (ιρίδιο, παλλάδιο, πλατίνα, ρόδιο, ρουθήνιο), σπάνιες γαίες (νεοδύμιο, πρασεοδύμιο, τέρβιο, δυσπρόσιο, γαδολίνιο, σαμάριο, δημήτριο, λουτέσιο) κ.α. Επιπλέον, τα κοινά υλικά που αποτελούν την βάση των νέων κατασκευών: χαλκός, αλουμίνιο, πυρίτιο, σίδηρος.

Οι νέες εφαρμογές οδηγούν σε αυξανόμενη ζήτηση, που από 65,000 το 1994 ξεπέρασε τους 220,000 μετρικούς τόνους το 2020. Αναμένεται ότι η κατανάλωση λιθίου και γραφίτη θα αυξηθεί κατά 21 και 26 φορές, αντίστοιχα, μέχρι το 2050. Η ζήτηση αργύρου για φωτοβολταϊκά θα φθάσει το 10% της σημερινής παραγωγής, ενώ αλουμινίου και χαλκού για υποδομές εξηλεκτρισμού το 18%. Για μερικά υλικά, όπως δυσπρόσιο, νεοδύμιο και τελλούριο, η ζήτηση κατά τις επόμενες δεκαετίες θα είναι σημαντικά μεγαλύτερη από την σημερινή παραγωγή. Μόνο  για ανεμογεννήτριες, η ζήτηση σπάνιων γαιών μπορεί να απαιτήσει τριπλασιασμό της παραγωγής. Δεδομένου ότι χρησιμοποιούνται και σε πολλές άλλες εφαρμογές, όπως ηλεκτρικά αυτοκίνητα και αεροπλάνα, η αυξανόμενη ζήτηση ΥΣΣ από τον ενεργειακό τομέα θα επηρεάσει την διαθεσιμότητα και τις τιμές. Βέβαια, θεωρείται εφικτή, για κάποιες εφαρμογές, η υποκατάσταση ορισμένων σπάνιων ΥΣΣ από άλλα, με παρόμοιες ιδιότητες.


Παραγωγή με εξόρυξη

Τα γεωλογικά αποθέματα των ΥΣΣ εκτιμάται ότι επαρκούν για να καλύψουν όλη την αναμενόμενη μελλοντική ζήτηση. Υπολογίζεται ότι η ζήτηση για παραγωγή ηλεκτρισμού από ΑΠΕ και αντίστοιχες υποδομές δεν θα ξεπεράσει τους υπάρχοντες πόρους για τα επόμενα 30 χρόνια, με ενδεχόμενη εξαίρεση το τελλούριο. Εξ άλλου, πρόσφατα ανακοινώθηκαν ανακαλύψεις σημαντικών νέων αποθεμάτων σπάνιων γαιών.

Για να περιορισθεί η κλιματική αλλαγή στον 1.5°C, η παραγωγή ηλεκτρισμού θα χρειασθεί να χρησιμοποιήσει ένα σημαντικό μέρος των γνωστών αποθεμάτων: τουλάχιστον το 10% των αποθεμάτων αργύρου, το 7,5% καδμίου, το 7,9% δυσπροσίου, το 15% ινδίου, το 7% νεοδυμίου, το 5%  νικελίου, το 10% σεληνίου κ.λπ.

Η κάλυψη των αναγκών με εξόρυξη είναι μεν δυνατή, αλλά παρουσιάζει διάφορες δυσκολίες. Τα αποθέματα ορισμένων σπάνιων υλικών βρίσκονται σε λίγες αναπτυσσόμενες χώρες και αναδύονται σοβαρά γεωπολιτικά προβλήματα. Επίσης, η μεγάλη αύξηση της ζήτησης συνεπάγεται εντατικοποίηση των εξορύξεων, κυρίως σε ορισμένες αναπτυσσόμενες χώρες, με σοβαρές περιβαλλοντικές συνέπειες στο τοπίο, στα οικοσυστήματα και στην τοξικότητα του τοπικού περιβάλλοντος. 

Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) διαθέτει μερικά ορυκτά ΥΣΣ, π.χ. η Γαλλία και η Πορτογαλία έχουν αρκετά αποθέματα λιθίου. Ωστόσο, στην Ευρώπη και γενικά σε χώρες με προχωρημένη περιβαλλοντική νομοθεσία και σημαντικά οικολογικά κινήματα, οι διαδικασίες αδειοδότησης νέων εξορυκτικών δραστηριοτήτων απαιτούν μεγάλη διάρκεια και συναντούν ισχυρές κοινωνικές αντιστάσεις.

Παραγωγή με ανακύκλωση

Η προμήθεια σημαντικού μέρους των αναγκαίων υλικών με διαδικασίες ανακύκλωσης έχει μεγάλες δυνατότητες. Στις ΗΠΑ, για να καλυφθεί η αυξανόμενη ζήτηση αλουμινίου μετά την ύφεση της πανδημίας, οι εταιρείες αυξάνουν πολύ την παραγωγή του από απορρίμματα. Περισσότερο από το 40% της κατανάλωσης παράγεται με ανακύκλωση, ενώ μεγάλες ποσότητες χρησιμοποιημένου αλουμινίου εξάγονται. Η παραγωγή αλουμινίου με ανακύκλωση χρειάζεται 90% λιγότερη ενέργεια σε σχέση με την παραγωγή του από ορυκτό βωξίτη. Έχει επομένως αναπτυχθεί ένα σύστημα οικονομικά πιο αποδοτικό από την ανακύκλωση άλλων προϊόντων.

Τα χρησιμοποιημένα κουτάκια αλουμινίου συλλέγονται και αξιοποιούνται σε υψηλό βαθμό, περίπου το 70% των νέων συσκευασιών κατασκευάζονται από παλιές. Πολλά εργοστάσια παρασκευής αλουμινίου από ορυκτά κλείνουν λόγω υψηλού κόστους, ενώ η αύξηση των τιμών του μεταχειρισμένου αλουμινίου δημιουργεί ισχυρότερα κίνητρα για την συλλογή του και για τις επενδύσεις ανακύκλωσης. Η περίπτωση του αλουμινίου είναι πολύ ενθαρρυντική και δείχνει τον δρόμο για πολλά από τα ΥΣΣ, όπως οι σπάνιες γαίες, που θα μπορέσουν πιθανώς να ανακυκλώνονται αποδοτικά. Οι αυξανόμενες τιμές των ανακυκλώσιμων υλικών και οι βελτιούμενες τεχνικές ανακύκλωσης ωθούν κάποιες βιομηχανίες να αυξάνουν πολύ τις σχετικές επενδύσεις.

Ένα πρόβλημα της ανακύκλωσης είναι ότι τα σημερινά συστήματα απαιτούν πολλή ανθρώπινη εργασία. Χρειάζονται βελτίωση της συλλογής και περισσότερο αυτοματοποιημένα συστήματα διαλογής των απορριμμάτων και εξόρυξης από χωματερές. Επίσης, η αγορά των ανακυκλωμένων υλικών είναι ρηχή και παρουσιάζει μεγάλες διακυμάνσεις, άρα απαιτείται αύξηση των ποσοτήτων. Πολλές εταιρείες αναπτύσσουν με τεχνητή νοημοσύνη ρομποτικές τεχνικές, οι οποίες θα συνεργάζονται με το προσωπικό για να αυξήσουν την αποδοτικότητα και τον έλεγχο της ποιότητας. Έτσι μπορούν να μειωθούν και οι κίνδυνοι για την υγεία των εργαζομένων στα εργοστάσια ανακύκλωσης. Τα ρομπότ μπορούν να βελτιώσουν τις εργασιακές συνθήκες αλλά και την καθαρότητα των ανακυκλωμένων προϊόντων.

Πρόσθετη δυνατότητα είναι ο κατάλληλος οικο-σχεδιασμός των υπολογιστών και των άλλων ηλεκτρονικών συσκευών, έτσι ώστε να αποσυναρμολογούνται εύκολα σε ανακυκλώσιμα υλικά ή να μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως βάση για την επόμενη γενιά συσκευών. Εξ άλλου, ο πλήρης διαχωρισμός των διαφόρων ΥΣΣ δεν είναι πάντα αναγκαίος, σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να επαναχρησιμοποιείται ένα μίγμα ΥΣΣ.

Πολλές διεργασίες ανακύκλωσης είναι ενεργοβόρες. Χρειάζεται να ελαχιστοποιήσουν το οικονομικό και περιβαλλοντικό κόστος, να επενδύσουν σε βελτιωμένους μηχανισμούς και να γίνει κερδοφόρα η πώληση των παραγόμενων πρώτων υλών. Η οικονομική λογική, που απέδωσε για το αλουμίνιο, πρέπει να γίνει κοινή για πολλά υλικά τα ερχόμενα χρόνια. Η αυξανόμενη ζήτηση μπορεί να μεγαλώσει τις ροές υλικών και να μειώσει το κόστος. Ακόμα και αν οι τεχνικές δεν είναι ακόμα αποδοτικές, τα απόβλητα που περιέχουν ΥΣΣ μπορούν να αποθηκεύονται προσωρινά, για να αξιοποιηθούν στο μέλλον.

Για την επίτευξη ανακύκλωσης ή επαναχρησιμοποίησης των περισσότερων ΥΣΣ, είναι απαραίτητη η ανάπτυξη ειδικών και οικονομικά αποδοτικών τεχνικών. Προηγμένες έρευνες σε υδρομεταλλουργία και χημικά διαλύματα υποδεικνύουν νέες διεργασίες για τον διαχωρισμό υλικών από απόβλητα, με καθαρότητα άνω του 99%. Ενώ μερικές παραμένουν σε εργαστηριακό επίπεδο, άλλες φαίνεται ήδη να έχουν καλές προοπτικές για ταχεία εμπορευματοποίηση.

Η επαναχρησιμοποίηση μικροεπεξεργαστών βρίσκεται σε δοκιμαστικό στάδιο. Ερευνητικά εργαστήρια αναπτύσσουν μεθόδους για πλήρη ανακύκλωση. Ήδη υπάρχουν περιβαλλοντικά φιλικές μέθοδοι ικανές να παράγουν πυρίτιο ικανοποιητικής καθαρότητας από παλιές συσκευές. Χρειάζεται όμως να προσαρμοσθεί κατάλληλα ο σχεδιασμός των ηλεκτρονικών συσκευών.

Προς το παρόν, η συνεισφορά ανακυκλωμένων υλικών (π.χ. λιθίου, μαγγανίου, γραφίτη ή σπάνιων γαιών) στην συνολική παραγωγή είναι περιθωριακή. Πάντως, ανακύκλωση των σπάνιων γαιών ήδη σχεδιάζεται. Ειδικότερα στην ΕΕ, θα χρειασθεί αρκετός χρόνος, πιθανώς μερικά έτη, για να αποδώσει ουσιαστική παραγωγική συνεισφορά, αλλά η χρονική προοπτική είναι σαφώς συντομότερη από το διάστημα που απαιτείται για την επέκταση των εξορύξεων. 

Εκτιμάται ότι μέχρι το 21% του λιθίου, το 18% του κοβαλτίου και το 14% του νικελίου που χρειάζονται για ηλεκτρικά αυτοκίνητα θα μπορούσαν να ληφθούν από ανακύκλωση μέχρι το 2030. Στο ίδιο διάστημα, η ανακύκλωση ανεμογεννητριών θα μπορούσε να προσφέρει το 22% του νικελίου, το 10% του νεοδυμίου και το 11% του δυσπροσίου που χρειάζονται για νέα αιολικά πάρκα. Ομοίως, η συστηματική ανακύκλωση παλιών μαγνητών θα μπορούσε το 2030 να συνεισφέρει το 19% των υλικών, περιλαμβανομένων των σπάνιων γαιών, που χρειάζονται για την κατασκευή νέων μαγνητών.

Ορισμένες αναλύσεις θεωρούν ότι η ανακύκλωση δεν είναι αρκετή, όταν η οικονομία μεγεθύνεται γρήγορα ή όταν πολλά υλικά αποθεματοποιούνται επί πολύ χρόνο επειδή μερικά προϊόντα παραμένουν μονίμως σε χρήση και αργούν πολύ να γίνουν απορρίμματα. Ακόμα και αν δέχονται κάποια συμβολή της ανακύκλωσης, θεωρούν ότι αφενός πρέπει να είναι εξαιρετικά αποδοτική και αφετέρου η αποθεματοποίηση  των υλικών να είναι περιορισμένη. Η αντίρρηση ισχύει λιγότερο όταν ο αριθμός των παραχθέντων προϊόντων φθάνει σε κορεσμό, οπότε  πολλά συνεχώς απορρίπτονται. Επισημαίνεται ότι ο χρόνος χρήσης των περισσότερων ηλεκτρονικών συσκευών, που περιέχουν πολύτιμα ΥΣΣ, δεν είναι μακρύς. Στην περίπτωση π.χ. των κινητών τηλεφώνων, εκτιμάται ότι έχει κυκλοφορήσει σε επίπεδο πλανήτη αριθμός διπλάσιος από τον ανθρώπινο πληθυσμό, ενώ ο αριθμός των άχρηστων τηλεφώνων που δεν έχουν συλλεγεί φθάνει στην ΕΕ τα 700 εκατομμύρια.

Ανάκτηση από χώρους ταφής

Οι χώροι ταφής σε όλο τον κόσμο είναι ένας αναξιοποίητος πόρος για πολλά ΥΣΣ. Κάθε χρόνο, παράγονται περισσότερο από 2 δισεκατομμύρια μετρικοί τόνοι απορριμμάτων. Η Παγκόσμια Τράπεζα εκτιμά ότι, με την γρήγορη αστικοποίηση, την πληθυσμιακή αύξηση και την οικονομική μεγέθυνση, οι ποσότητες θα αυξηθούν κατά 70% σε 3 δεκαετίες. Το UNEP  υπολογίζει ότι στην Ασία το 51% των χώρων ταφής είναι ανεξέλεγκτες χωματερές, το 31% είναι χώροι υγειονομικής ταφής, ενώ ανάκτηση ενέργειας με καύση ή ανάκτηση υλικών με ανακύκλωση γίνονται στο 5% και στο 8% αντίστοιχα. Μόνο στην Ευρώπη υπάρχουν τουλάχιστον 500,000 χωματερές. Στις ανεπτυγμένες χώρες το ποσοστό συλλογής των απορριμμάτων φθάνει το 96%, στις ενδιάμεσες το 51% και στις φτωχότερες το 39%. Το 2018, μόνο το 13,5% των αστικών απορριμμάτων ανακυκλώθηκε.

Από την περασμένη δεκαετία, τα ηλεκτρονικά απόβλητα είναι η ταχύτερα αυξανόμενη κατηγορία απορριμμάτων στον πλανήτη, αφού αυξάνονται κατά τουλάχιστον 10% τον χρόνο. Εκτιμήθηκε ότι στις ΗΠΑ είχαν θαφτεί περισσότερα από 4.6 εκατομμύρια τόνοι ηλεκτρονικών αποβλήτων, από τα οποία θα μπορούσαν να ανακτηθούν πολλά ΥΣΣ, όπως μέταλλα της ομάδας του λευκοχρύσου και σπάνιες γαίες. Επίσης, τα ηλεκτρονικά απόβλητα μπορούν να αξιοποιηθούν ως εναλλακτικός πόρος για κρίσιμα ΥΣΣ, όπως τέρβιο, λουτέσιο και ύττριο.

Η εγκατάσταση δραστηριοτήτων ανάκτησης από χώρους ταφής είναι απαραίτητη για την κυκλική οικονομία. Το κόστος εξόρυξης από χώρους ταφής θα μειώνεται σταδιακά, ενόσω η βιομηχανία αποκτά εμπειρία και νέες τεχνικές γίνονται διαθέσιμες. Με την βοήθεια τεχνητής νοημοσύνης και αυτοματισμών, το εισόδημα από την πώληση ανακυκλωμένων ΥΣΣ μπορεί να κάνει τις δραστηριότητες ανάκτησης οικονομικά βιώσιμες στο προσεχές μέλλον. Ο συνδυασμός περιβαλλοντικής αποκατάστασης των χωματερών με την ανάκτηση υλικών θα οδηγούσε σε δραστική μείωση του κόστους.

Επινοητικότητα και αποσύνδεση

Οι σοβαρές χρόνιες περιβαλλοντικές επιπτώσεις από εξορύξεις καυσίμων και μεταλλευμάτων δημιούργησαν, κυρίως στις αναπτυγμένες χώρες, μια ιδεολογική τάση για μείωση της εκμετάλλευσης ορυκτών φυσικών πόρων. Η άνοδος της οικολογικής συνείδησης οδήγησε σε προβολή του στόχου ολικής αποσύνδεσης της οικονομικής ανάπτυξης από την κατανάλωση πρωτογενών υλικών και ενέργειας. Επιπλέον, ο εφοδιασμός πολλών ανεπτυγμένων χωρών με ορυκτά καύσιμα και κρίσιμα υλικά που παράγονται αλλού οδήγησε σταδιακά σε συνειδητοποίηση των σοβαρών κινδύνων της εξάρτησης. Η αίσθηση κορυφώθηκε απότομα με την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και τα συνεπαγόμενα προβλήματα ενεργειακού εφοδιασμού της ΕΕ. Η σύγχρονη απειλή της κλιματικής αλλαγής, ο γεωπολιτικός φόβος και οι οικολογικές ανησυχίες συγκλίνουν σε ταχεία υιοθέτηση της κυκλικής οικονομίας από τις ανεπτυγμένες χώρες. Η επιστήμη, η τεχνολογία και η καινοτομία, που αποτελούν θεμελιώδη χαρακτηριστικά του κόσμου της Δύσης, μπορούν να δώσουν μια προοδευτική και αποτελεσματική απάντηση σε ολοκληρωτικά καθεστώτα που ελέγχουν την εξόρυξη φυσικών πόρων.

Η οικονομία μακροπρόθεσμα κινείται ανοδικά, καθώς ο Δυτικός πολιτισμός, μετά το Μεσαίωνα και σε όλη την διάρκεια των τελευταίων αιώνων, ακολουθεί τροχιά προόδου. Αιχμή του δόρατος η ανάδειξη του ατόμου, με απελευθέρωση της πρόσβασης στις ευκαιρίες, η οποία παράγει  καινοτομίες. Το οικονομικό μοντέλο, που τις προωθεί και τις ενσωματώνει άμεσα στις δομές του, είναι ο οδηγός της προόδου. Σήμερα, η περίοδος έκρηξης των καινοτομιών προαναγγέλλει πολλές δυνητικές θετικές αλλαγές στις ζωές των ανθρώπων.

Η αποτυχία του μαλθουσιανισμού οφείλεται στην αγνόηση της εφευρετικότητας του ανθρώπου και της ικανότητάς του να λύνει προβλήματα. Οι τεχνικές, οικονομικές, οργανωτικές και διαχειριστικές δυσκολίες για να ξεπερασθεί η στενότητα των φυσικών πόρων είναι πραγματικές. Ωστόσο, ο ύστατος πόρος είναι η ανθρώπινη επινοητικότητα. Ο τρόπος που σκεφτόμαστε τα προβλήματα, σε συνδυασμό με την επίγνωση του τί ξέρουμε και τί δεν ξέρουμε για αυτά και με την βοήθεια των τεχνικών επιτευγμάτων, οδηγεί σε αποτελεσματικές λύσεις. Είναι βέβαια αναγκαία η ύπαρξη θέλησης για πρόοδο. Χωρίς κινητοποίηση των ανθρώπων, οι μεγάλες αλλαγές επιβραδύνονται. Η πράσινη και ψηφιακή μετάβαση στηρίζεται στο ότι την υποστηρίζουμε.

Κυκλική οικονομία

Η πανδημία του κορωνοϊού είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα για το πώς ο άνθρωπος, με όπλο την επιστήμη και την τεχνολογία, αντιμετωπίζει αποτελεσματικά απρόσμενες απειλές. Η Ανθρωπότητα απάντησε στην απειλή, αφενός με την γρήγορη εφεύρεση κατάλληλων εμβολίων και αφετέρου με την διατήρηση της οικονομικής δραστηριότητας μέσω ψηφιακής μετάβασης. Με παρόμοιο τρόπο, οι ανεπτυγμένες χώρες και ιδιαίτερα η Ευρώπη επανασχεδιάζουν την ενεργειακή δομή τους, αφενός για να μετριάσουν την κλιματική απειλή και αφετέρου για να απαλλαγούν από τους εκβιασμούς μιας διαρκούς ενεργειακής εξάρτησης, οι οποίοι από το 2021 έγιναν σαφείς. Η Ευρώπη οφείλει να πάρει αποστάσεις από ένα κατάλοιπο του αποικιακού παρελθόντος της, τη νοοτροπία της εξάρτησης από τρίτες χώρες για εύκολη προμήθεια κρίσιμων πρώτων υλών.

Η ανακύκλωση, η επαναχρησιμοποίηση, η υποκατάσταση ορισμένων υλικών και γενικώς κάθε καινοτομική εφαρμογή για μείωση της ζήτησης πρωτογενών υλικών θα παίξουν σημαντικό ρόλο στον περιορισμό της εξόρυξης, χωρίς να αλλάξουν την προβλεπόμενη αύξηση της χρήσης των ΥΣΣ. Η κυκλική οικονομία αποτελεί την απάντηση στο πρόβλημα της πλήρους εξάρτησης της βιομηχανικής παραγωγής, ιδιαίτερα της Ευρώπης, από φυσικούς πόρους και βιομηχανικές πρώτες ύλες που προμηθεύεται από τρίτες χώρες.

Προς το παρόν, οι πρώτες ύλες συνήθως χρησιμοποιούνται μια φορά και στην συνέχεια καταλήγουν σχεδόν εξ ολοκλήρου στα σκουπίδια. Σήμερα, επαναχρησιμοποιείται λιγότερο από το 9% των φυσικών πρώτων υλών. Το μεγαλύτερο μέρος, της τάξεως του 90%, θάβονται σε οργανωμένους ή ανεξέλεγκτους χώρους ταφής ή καίγονται ή αφήνονται ανοργάνωτα στο περιβάλλον. Τα  ανακυκλωμένα υλικά καλύπτουν μόλις το 12% της ζήτησης πρώτων υλών στην ΕΕ. Εν τούτοις, σταδιακά και με κατάλληλες τεχνολογίες, ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των πρώτων υλών θα μπορούσε να ανακτηθεί. Η επαναχρησιμοποίηση των αρχικών υλικών έχει προταθεί επί χρόνια για να προστατευθεί το περιβάλλον από την ρύπανση που προκαλούν τα απόβλητα. Τώρα, με την ανάπτυξη κυκλικής οικονομίας, προωθείται ένας καίριος διπλός στόχος: να αντιμετωπισθούν τόσο η ρύπανση, όσο και η εξάρτηση.

Η κυκλική οικονομία περιλαμβάνει την ανακύκλωση, αλλά όχι μόνο. Τα προϊόντα πρέπει να σχεδιάζονται εξ αρχής, έτσι ώστε να μπορεί να γίνεται ανακατασκευή τους ή επαναχρησιμοποίηση των συστατικών τους κατά την παρασκευή καινούργιων αγαθών. Ειδικότερα, λείπει η συστηματική συλλογή των προϊόντων που περιέχουν ΥΣΣ. Έχει τεθεί στόχος το 2030 να καλύπτεται τουλάχιστον το 15% της ετήσιας κατανάλωσης καθενός από τα ΥΣΣ, με ανακύκλωση που θα γίνεται εντός της ΕΕ. Στην περίπτωση του χαλκού, ήδη η ανακύκλωση καλύπτει στην ΕΕ περισσότερο από το 50% της ετήσιας κατανάλωσης.

Τα μελλοντικά τεχνολογικά επιτεύγματα δεν μπορούν εύκολα να προβλεφθούν. Εξ άλλου, εξαρτώνται πολύ από την χρηματοδότηση και από τα κίνητρα που θα δοθούν για να ελαχιστοποιηθεί η επιβάρυνση στο περιβάλλον και για να επιταχυνθεί η κυκλική οικονομία. Η μεγάλη αλλαγή της πράσινης και ψηφιακής μετάβασης ναι μεν θα στηριχθεί στην τεχνολογία, χρειάζεται όμως και σημαντικές θεσμικές μεταρρυθμίσεις, υψηλή χρηματοδότηση, έντονη κοινωνική συμμετοχή στην κυκλική οικονομία και αποδοχή σημαντικών αλλαγών στους τρόπους ζωής.

Σήμερα υπάρχουν σοβαροί κίνδυνοι για την προμήθεια των ΥΣΣ. Η ανομοιόμορφη γεωλογική τους κατανομή επιβαρύνει γεωπολιτικές καταστάσεις, ενώ δεν λείπουν τεχνικές δυσκολίες παραγωγής και διαχωρισμού τους. Επιπλέον, οι αλυσίδες προμήθειας των ΥΣΣ, από εξόρυξη και επεξεργασία μέχρι ανακύκλωση, είναι συγκεντρωμένες σε λίγες χώρες, με αποτέλεσμα να συνιστούν σχεδόν μονοπώλια. Χρειάζονται αποφασιστικές πρωτοβουλίες για να αντιμετωπισθούν οι μονοπωλιακές καταστάσεις: προηγμένη επιστήμη και ανάπτυξη φιλόδοξων τεχνολογικών εφαρμογών, υβριδικοί χρηματοδοτικοί μηχανισμοί, συνεργασίες δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. 

Η ανάπτυξη των ΥΣΣ ακολουθεί ρυθμό 10% τον χρόνο. Παρουσιάζεται λοιπόν μια μοναδική ευκαιρία να εφαρμοσθεί η ανακύκλωση στις γραμμές παραγωγής, επειδή αυτές βρίσκονται σε πρωταρχική φάση και η αναμενόμενη ζήτηση τα επόμενα χρόνια θα είναι δεκαπλάσια από την σημερινή. Για να ενισχυθεί η ανεξαρτησία και να αφαιρεθούν η παραγωγή και η ανακύκλωση των ΥΣΣ από τον σχεδόν μονοπωλιακό έλεγχο τρίτων χωρών, οφείλουν οι ανεπτυγμένες χώρες να υποστηρίξουν τις τεχνολογίες ανακύκλωσης και ανάκτησης και τις σχετικές βιομηχανίες παραγωγής. Μακροπρόθεσμα, η ανακύκλωση πρέπει να ενσωματωθεί πλήρως στις παραγωγικές διαδικασίες, οπότε θα γίνει και οικονομικά πιο ανταγωνιστική.

Μια κοινωνία που μαθαίνει

Σήμερα, είναι διαθέσιμες τεχνολογίες που μπορούν να βελτιώσουν ουσιαστικά τις χειρότερες περιβαλλοντικές και κοινωνικές καταστάσεις, με εντυπωσιακές μειώσεις της αέριας, υδατικής και τοξικής ρύπανσης. Η επιτυχής αντιμετώπιση της μείωσης της στοιβάδας του όζοντος, χάρη σε υποκατάστατα των ουσιών που κατέστρεφαν το όζον, είναι διδακτική, όπως και το «πρασίνισμα» της βιομηχανικής παραγωγής, κυρίως στο διάστημα 1970-2000, με αποτέλεσμα, μεταξύ άλλων, την υποχώρηση της όξινης βροχής. Προβλήματα διαθεσιμότητας καθαρού νερού και τροφής αρχίζουν να αντιμετωπίζονται με επιτυχία για το 80-90% του παγκόσμιου πληθυσμού, με φτηνές τεχνολογικές μεθόδους, άγνωστες πριν δύο δεκαετίες, οι οποίες επιτρέπουν την πρόσβαση σε ποσότητες πόσιμου νερού και τροφίμων ικανοποιητικές ποσοτικά, ποιοτικά και οικονομικά.  

Υπάρχει και η πλευρά του σκεπτικισμού. Συχνά, στην διάρκεια κρίσεων, οι άνθρωποι γίνονται απαισιόδοξοι και κερδίζει έδαφος η νοσταλγία του παρελθόντος. Είναι χαρακτηριστική η ευκολία με την οποία κυριάρχησαν παράλογες δοξασίες την περίοδο της πανδημίας με τους αντιεμβολιαστές σε πολλά μέρη του κόσμου ή την περίοδο της χρεοκοπίας στην Ελλάδα. Η πεποίθηση πως η πράσινη και η ψηφιακή μετάβαση θα σκοντάψουν στην έλλειψη των ΥΣΣ γίνεται δημοφιλής σε κύκλους διανοουμένων και διαδίδεται εύκολα, ικανοποιώντας την προσφιλή βαθύτερη πεποίθηση ότι κάποια στιγμή μια ανθρωπογενής καταστροφή θα σαρώσει αυτόν τον επηρμένο Δυτικό μας πολιτισμό. Αντιρρησίες  αγανακτούν με την ιδέα ότι ο ανταγωνισμός αποδεικνύεται πιο αποτελεσματικός από την κοινοκτημοσύνη ή ότι η τεχνολογική πρόοδος δεν τρομοκρατείται από την πίστη περί δήθεν ανθρώπινης ύβρεως. Πέρα όμως από ανθρώπινες ενδόμυχες τάσεις, η Ανθρωπότητα μαθαίνει τί την συμφέρει, καθόσον οι πραγματικές απαντήσεις βρίσκονται στα γεγονότα και στους αξιόπιστους υπολογισμούς.

Κίμων Χατζημπίρος

———————–

Για να μάθετε περισσότερα: